- २०८१ बैशाख २१ शुक्रबार
काठमाडौँ । अबको केही वर्षमा अमेरिकी अन्तरिक्ष एजेन्सी नासाले करिब ५० वर्षपछि फेरि चन्द्रमामा मानिस पठाउने योजना बनाएको छ ।
अमेरिकाका नील आर्मस्ट्रङ र बज एल्ड्रिन सन् १९६९ मा चन्द्रमामा पाइला राख्ने पहिलो मानव थिए । त्यसपछि अपोलो मिसनले कुल १२ जनालाई चन्द्रमामा अवतरण गर्न सफल भयो । त्यसपछि रुस, चीन, भारत र जापानले आफ्नो अन्तरिक्ष यान, ल्यान्डर वा रोभरलाई चन्द्रमाको सतहमा अवतरण गर्न सफल भएका छन् । तर यी मिसनहरूमा मानिसलाई चन्द्रमामा पठाइएको थिएन ।
अब अमेरिकाले आफ्नो आर्टेमिस कार्यक्रम अन्तर्गत चन्द्रमामा मानिसको टोली पठाउने योजना बनाएको छ । चीन र भारतले पनि यस्तै योजना बनाएका छन् ।
चन्द्रमाको यात्रा
अन्तरिक्षमा जानका लागि रकेट प्रविधि सबैभन्दा आवश्यक छ । शीतयुद्धको समयमा सोभियत संघ र अमेरिकाबीच यो प्रविधि प्रयोग गरेर मानिसलाई अन्तरिक्षमा लैजाने पहिलो बन्ने प्रतिस्पर्धा सुरु भएको थियो । सन् १९६१ मा सोभियत संघले युरी गागारिनलाई अन्तरिक्षमा पठाउन सफल भयो ।
‘द इकोनोमिस्ट’ का वरिष्ठ सम्पादक तथा ‘द मुनः ए हिस्ट्री फर द फ्युचर’ नामक पुस्तकका लेखक ओलिभर मोर्टन मानिसलाई चन्द्रमा वा अन्तरिक्षमा लैजानु ठूलो काम हो भन्ने धारणा राख्छन् । यसले विश्वमा त्यो देशको विश्वसनीयता र शक्ति बढाउँछ । यस्तो अवस्थामा सोभियत संघको सफलतापछि अमेरिकामाथि दबाब बढेको थियो ।
उनी भन्छन्,- 'त्यसपछि अमेरिकाले सोभियत संघको उपलब्धिभन्दा पनि राम्रो काम गर्न खोज्यो ।'
योभन्दा ठूलो उपलब्धि मानिसलाई चन्द्रमामा अवतरण गर्नु हुन सक्छ । यसका लागि थप शक्तिशाली रकेट आवश्यक थियो । चन्द्रमामा पाइला राखेर सारा संसारमा आफ्नो छाप छोड्न चाहन्थे ।
सन् १९६९ मा अमेरिकाले एपोलो ११ अन्तरिक्ष यानमार्फत दुई अन्तरिक्ष यात्रीलाई चन्द्रमामा अवतरण गर्न सफल भयो । त्यसपछि उनले अन्य अपोलो मिसनमार्फत थप १० जनालाई चन्द्रमामा पठाउन सफल भए । यो अमेरिकाको लागि ठूलो वैज्ञानिक उपलब्धि मात्र होइन राजनीतिक उपलब्धि पनि थियो । चन्द्रमाको सतहमा दुई जना मानिस हिँडेको तस्बिर विश्वभर फैलिएको छ । तर अर्को तस्विरले मानिसहरूलाई सबैभन्दा बढी आकर्षित गर्यो ।
ओलिभर मोर्टनले भने, ‘निल आर्मस्ट्रङ र बज एल्ड्रिनका तस्बिरहरू चन्द्रमामा पक्कै पनि विश्वभर गएका थिए । तर सर्वसाधारणको मन र दिमागमा घर बनाउने तस्विर चन्द्रमाबाट देखिएको पृथ्वीको उदयको तस्विर थियो । यो जीवित ग्रहको एक चम्किलो चित्र थियो जसको पोस्टर मानिसहरूले आफ्नो घरमा राख्छन् ।
सोभियत संघले कहिल्यै मानिसलाई चन्द्रमामा पठाउन सकेन । तर सन् १९७० को दशकमा मानव अन्तरिक्ष यात्राको महत्व किन घट्यो ? ओलिभर मोर्टन विश्वास गर्छन्, अमेरिकाले पहिले नै यसमा जितेको थियो । उसले पहिले नै एक वा दुई पटक त्यहाँ मानिसहरूलाई अध्ययन गर्न पठाइसकेको थियो, त्यसैले उनको लागि यसको महत्त्व घट्यो र उनले यी मिसनहरू बन्द गरे । तर अब यस्तो देखिन्छ कि अन्तरिक्ष यात्रीहरूले फेरि आफ्नो सीट बेल्ट बाँध्ने समय आएको छ । तर यसपटक अन्य देशभन्दा अगाडि चन्द्रमामा मानिस पठाउन अमेरिकालाई दौड हुनसक्छ किनभने यसपटक अन्य प्रतिस्पर्धीसँग कडा प्रतिस्पर्धा हुनसक्छ ।
चन्द्रमाको दौड
अमेरिका र चीनबीचको सम्बन्ध विगत केही वर्षदेखि तनावपूर्ण रहेको छ । तर अहिले दुवैले आफ्नो प्रतिद्वन्द्वीलाई पृथ्वीभन्दा बाहिर अन्तरिक्षमा लैजान लागेका छन् । प्रविधिसँग सम्बन्धित वेबसाइट आर्स टेक्निकाका अन्तरिक्ष मामिलाका वरिष्ठ सम्पादक एरिक बर्गरका अनुसार अमेरिका र चीनले आगामी पाँच–दश वर्षभित्र चन्द्रमामा मानव मिसन पठाउने तयारी गरिरहेका छन्, जसका लागि दुवैले अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारहरूसँग सहकार्य गर्न थालेका छन् । दिइएको छ र यो सीधा राजनीतिसँग सम्बन्धित छ ।
चन्द्रमा एक व्यावहारिक लक्ष्य हो किनभने यसको सतहमा कम गुरुत्वाकर्षण छ । चन्द्रमा पृथ्वीको नजिक छ । त्यहाँ पुग्न तीन दिन लाग्छ भने मंगल ग्रहमा पुग्न ६ देखि आठ महिना लाग्छ । त्यसैले स्पष्ट रूपमा चन्द्रमा अर्को लक्ष्य हुनेछ ।
चन्द्रमामा पुग्नको लागि यो दौडको बारेमा कुरा गर्नु अघि, यसमा संलग्न ठूला प्राविधिक कठिनाइहरूको बारेमा कुरा गर्नु महत्त्वपूर्ण छ । सबैभन्दा ठूलो चुनौती भनेको रकेटलाई अन्तरिक्षमा लैजानु, अन्तरिक्ष यात्रीहरूलाई विकिरणबाट बचाउनु र चन्द्रमाको सतहमा नरम अवतरण गर्नु हो । एरिक भन्छन् कि त्यो रकेट चन्द्रमाबाट प्रक्षेपण गर्न यसलाई पृथ्वीमा फिर्ता ल्याउन अझ गाह्रो छ ।
जब हामी पृथ्वीबाट रकेट प्रक्षेपण भएको देख्छौं, त्यहाँ काउन्टडाउन हुन्छ, त्यसपछि रकेट मुनि तरल इन्धन प्रज्वलित हुन्छ र यदि कुनै त्रुटि पत्ता लाग्यो भने, मिसन रोकिन्छ । चन्द्रमामा सबै कुरा स्वचालित हुनुपर्छ । साथै, रकेट पृथ्वीको कक्षमा प्रवेश गर्दा, यसको गति धेरै बढी हुन्छ । रकेटलाई यसबाट उत्पन्न हुने तापबाट जोगाउन बलियो तातो ढाल आवश्यक हुन्छ ।
यी कठिनाइहरूलाई ध्यानमा राख्दै, के त्यहाँ धेरै अन्तरिक्ष यात्रीहरूको जीवन र अरबौं सार्वजनिक डलर फेरि दाउमा लगाउन आवश्यक छ ? हुनसक्छ किनभने अहिले यो दौडको ढाँचा परिवर्तन भएको छ । अब प्रश्न यो होइन कि मानिसलाई पहिले चन्द्रमामा कसले लैजान सक्छ, तर मानिसले चन्द्रमामा बस्न र त्यसको फाइदा उठाउनको लागि यस्तो प्रविधि सबैभन्दा पहिले कसले बनाउन सक्छ । अर्थात् यो लडाइँ चन्द्रमामा मानव बसोबास गर्ने पहिलो व्यक्ति कसले गर्ने भन्ने बारेमा हो ।
एरिक बर्गर भन्छन् कि सबैभन्दा बढी चासो चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा छ किनभने त्यस क्षेत्रमा क्रेटरहरू सधैं अँध्यारोमा हुन्छन् । त्यहाँ हिउँ पर्न सक्ने वैज्ञानिकहरुको अनुमान छ । यो एक धेरै महत्त्वपूर्ण स्रोत हुन सक्छ।
अन्वेषकहरू सय किलोमिटरको यो क्षेत्रमा अनुसन्धान केन्द्र स्थापना गर्न चाहन्छन् । यो सानो क्षेत्र हो त्यसैले यसको नियन्त्रणमा विवाद हुन सक्छ ? प्रश्न यो छ कि यसको प्राविधिक वा राजनीतिक लाभ के हो ? मानिसहरूको हृदय र दिमागमा छाप छोड्ने प्रतिस्पर्धा हो जसमा चीन अमेरिकाको मुख्य प्रतिद्वन्द्वी हो ।
चीनले विगत २० वर्षमा यस दिशामा धेरै प्रगति गरेको छ । उनले अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशन जस्तो सानो मोड्युल तयार गरेका छन् । मंगल ग्रहमा आफ्नो मिसनका क्रममा चीनले मंगल ग्रहको परिक्रमा मात्र गरेन, यसको सतहमा अवतरण गर्न पनि सफल भयो, जुन ठूलो उपलब्धि हो ।
चीनले सन् २०३० सम्ममा चन्द्रमामा आफ्नो आधार निर्माण गर्न चाहन्छ । अमेरिकाले सन् २०२८ सम्ममा त्यही काम गर्न चाहेको छ तर त्यसको मिसनमा ढिलाइ भइसकेको छ । यो मिसनको सफलताका लागि अमेरिका क्यारिज्म्याटिक अर्बपति एलोन मस्क र उनको कम्पनी 'स्पेस एक्स' मा निर्भर छ ।
यो नासाको लागि स्पेसएक्सद्वारा निर्मित स्टारशिप स्पेसक्राफ्ट बिना सम्भव छैन । अमेरिका र चीनले अन्तरिक्ष अन्वेषण अभियानका लागि निजी क्षेत्रका कम्पनीहरूसँग मिलेर काम गरिरहेका छन् ।
चन्द्रमामा व्यापार सम्भावना
मानिसलाई चन्द्रमामा अवतरण गर्न र केही समय त्यहाँ बसेर अनुसन्धान गर्न धेरै प्रकारका प्रविधिको आवश्यकता पर्नेछ । धेरै देशले यसमा चासो राखेका छन् । अमेरिकाले चन्द्रमाको अनुसन्धान र त्यहाँ रहेको स्रोत साधनको उपयोगका लागि सरकारी तथा निजी कम्पनीहरूले के–कस्ता नियम र नीति लागू गर्ने भन्ने विषयमा ३० भन्दा बढी देशसँग सम्झौता गरेको छ ।
'संसारभरका कम्पनीहरू आशावादी छन् कि संयुक्त राज्य अमेरिका र यसको आर्टेमिस परियोजनाले यस क्षेत्रमा नेतृत्व प्रदान गर्नेछ,' बेलायतको नर्थ अम्ब्रिया विश्वविद्यालयका अन्तरिक्ष नीति र नियमका प्राध्यापक क्रिस्टोफर न्यूम्यान भन्छन् ।
'धेरै देश र कम्पनीहरू चन्द्रमामा विकास गर्न र त्यहाँ उपलब्ध स्रोतहरूको दोहन गर्न चाहन्छन्, त्यसैले उनीहरूले अमेरिकासँग सम्झौता गरेका छन् । त्यसैगरी चन्द्रमामा पूर्वाधार विकास गरेर पैसा कमाउन अन्य धेरै देश र उनीहरूका निजी कम्पनीहरूले यस क्षेत्रमा चीनसँग सहकार्य गरिरहेका छन् ।
चीनले दस वर्षअघि निजी कम्पनीहरूलाई आफ्नो अन्तरिक्ष उद्योग खोलेर ठूलो सफलता हासिल गरेको थियो। तर यस उद्योगमा सबैभन्दा प्रमुख व्यक्ति अझै पनि एलोन मस्क हुन्, जसको कम्पनीलाई नासाको 'आर्टेमिस मिसन' को लागि चन्द्रमामा अवतरण गर्न अन्तरिक्ष यान निर्माण गर्ने जिम्मेवारी दिइएको छ । क्रिस्टोफर न्यूम्यान भन्छन् कि एलोन मस्कको महत्वाकांक्षा धेरै ठूलो छ ।
क्रिस्टोफर न्यूम्यानले भने, 'एलोन मस्कले आफ्नो स्पेसशिप प्रोजेक्ट मार्फत देखाउन चाहन्छन् कि उनी मानव भविष्यको दिशा निर्धारणमा संलग्न छन्। एलोन मस्कको स्पेसशिपले अन्य ग्रहहरूमा मानव बस्ती स्थापना गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्नेछ । उनीहरुको महत्वाकांक्षा नाफा कमाउनमा मात्र सीमित छैन । त्यो भन्दा धेरै ठूलो छ।'
अन्तरिक्ष अन्वेषण मिसनहरूमा निजी उद्योगहरूको समावेशले धेरै प्रश्नहरू खडा गर्दछ । क्रिस्टोफर न्युम्यान भन्छन् कि यदि हामी अन्य ग्रहहरूमा जान चाहन्छौं वा त्यहाँ मानव बसोबास गर्न चाहन्छौं भने त्यहाँ के नियमहरू छन्, अपराध कसरी परिभाषित हुनेछ र सजाय के हुन्छ, यो निर्णय गर्नुपर्नेछ । महत्वाकांक्षी निजी उद्योगहरूलाई ती नियमहरूको दायरामा राख्नु चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ। यस्तो अवस्थामा अन्तरिक्ष अभियानमा निजी कम्पनीमाथिको निर्भरता सरकारका लागि चिन्ताको विषय बन्न सक्छ ।
'स्पेसएक्सको समस्या यही हो,' क्रिस्टोफर न्यूम्यान भन्छन् । एलोन मस्क यति शक्तिशाली हुनेछन् कि उनलाई नियन्त्रण गर्न गाह्रो हुनेछ । हाल हामी पृथ्वीमा बस्छौं तर धेरै मानिसहरू अन्य ग्रहहरूमा बस्ती स्थापना गर्न चाहन्छन् ताकि पृथ्वी विनाशको कगारमा आयो भने हामी अन्य ग्रहहरूमा जान सक्छौं । यसका लागि अन्य ग्रहहरूमा मानव जीवन विस्तार गर्नु र बस्ती स्थापना गर्नु धेरै मानिसहरूको महत्वाकांक्षा हो र एलोन मस्क तीमध्ये एक हुन् ।
तर अन्य ग्रहहरूमा बसोबास स्थापना गर्नु अघि मानवलाई केही समय चन्द्रमामा राख्दा निकट भविष्यमा के फाइदा हुन्छ ?
चन्द्रमामा पानी छ कि छैन ?
एरिजोना स्टेट युनिभर्सिटीको थन्डरबर्ड स्कूल अफ ग्लोबल म्यानेजमेन्टकी प्राध्यापक र अन्तरिक्ष नीतिका विशेषज्ञ नम्रता गोस्वामी भन्छिन् कि आर्टेमिस सम्झौताको लक्ष्य चन्द्रमामा आर्टेमिस आधार शिविर निर्माण गर्नु हो, जसको माध्यमबाट चन्द्रमामा उपलब्ध स्रोतहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ । र मंगल ग्रहमा पुग्ने क्षमता बढाउन सकिन्छ। हालै, चन्द्रमामा फलाम, टाइटेनियम र अन्य उपयोगी तत्वहरूको उपस्थिति पत्ता लागेको छ ।
'भारतको चन्द्रयान ३ मिसन चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवबाट ६०० किलोमिटरको दूरीमा अवतरण गरेको थियो र चन्द्रमामा सल्फर, एल्युमिनियम र अन्य तत्वहरूको उपस्थिति पुष्टि भयो तर पानीको बरफको पुष्टि हुन सकेन । २०२६ मा, भारत र जापानले चन्द्रमामा पानीको बरफ पत्ता लगाउन चन्द्रमामा अर्को अभियान पठाउनेछ । चन्द्रमामा मानव बसोबासका लागि पानीको बरफ आवश्यक छ किनभने यसबाट अक्सिजन बनाउन सकिन्छ ।
यी चीजहरूले संकेत गर्दछ कि चन्द्रमालाई अन्तरिक्षमा थप अन्वेषणको लागि आधारको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
गोस्वामी विश्वास गर्छिन्, 'चन्द्रमालाई आधार बनाएर त्यहाँबाट मंगल ग्रहमा अन्तरिक्षयान पठाउन सकिन्छ ।' चीन सन् २०३६ सम्ममा चन्द्रमामा आधार निर्माण गर्न चाहन्छ । भारतले पनि यस्तै परियोजना घोषणा गरेको छ । यदि सफलता प्राप्त भयो भने चन्द्रमाको गुरुत्वाकर्षण प्रयोग गरेर त्यहाँबाट रकेटहरू अन्तरिक्षमा प्रक्षेपण गर्न सकिन्छ । पृथ्वीबाट रकेट प्रक्षेपण धेरै महँगो छ किनभने चन्द्रमा भन्दा पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षणबाट बच्न धेरै इन्धन खर्च हुन्छ । त्यसैले धेरै देशहरूले चन्द्रमालाई रणनीतिक स्रोतको रूपमा हेरिरहेका छन् ।
तर यस बाहेक, निकट भविष्यमा चन्द्रमाबाट व्युत्पन्न हुने कुनै फाइदाहरू छन् ? उदाहरणका लागि, चन्द्रमाको केही भाग सधैं सूर्यको प्रकाशमा हुन्छ र त्यहाँ कुनै बादल वा वायुमण्डल हुँदैन । यसको मतलब चन्द्रमाको सतहलाई सौर्य ऊर्जा उत्पादन गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
गोस्वामी भन्छिन्, 'चन्द्रमामा सौर्य ऊर्जा उत्पादन गरी तल्लो कक्षमा रहेका ठूला उपग्रहहरूमार्फत माइक्रोवेभमार्फत पृथ्वीमा पठाउन सकिन्छ ।' पृथ्वीमा रात हुन्छ र मौसममा आएको परिवर्तनले यहाँको सौर्य ऊर्जा उत्पादनमा असर गर्छ । सौर्य ऊर्जा दिनको २४ घण्टा अन्तरिक्षमा उत्पादन गर्न सकिन्छ । यसको पछाडिको सोच यो हो कि पृथ्वीमा जीवाश्म ईन्धन केहि समय पछि समाप्त हुनेछ । यस्तो अवस्थामा अन्तरिक्षबाट स्वच्छ सौर्य ऊर्जा राम्रो विकल्प बन्न सक्छ ।
यो एक आकर्षक विकल्प हो तर प्रश्न उठ्छ कि यी स्रोतहरू कति हदसम्म प्रयोग गर्न सक्षम हुनेछ । सन् १९६७ मा भएको अन्तरिक्ष सम्झौतामा कुनै पनि देशले अन्तरिक्षमा सार्वभौमसत्ता दाबी गर्न नपाउने सुनिश्चित गरेको थियो । यसको मतलब अमेरिका वा चीनले चन्द्रमाको कालो पक्षको क्षेत्रमा बस्ती निर्माण गरे पनि यो आफ्नो भूभाग हो भन्न सक्ने छैनन् ।
तर वास्तविकता यो भन्दा फरक हुन सक्छ । नम्रता गोस्वामीले चन्द्रमाको स्रोतसाधनको समतामूलक उपयोग सुनिश्चित गर्ने कुनै कानुनी व्यवस्था नभएको र त्यहाँ पुग्ने राष्ट्रले सबैभन्दा पहिले लाभान्वित हुने चिन्ताको विषय रहेको बताइन् ।
यससँग सम्बन्धित हाम्रो प्रश्न यो हो कि अर्को पटक चन्द्रमामा पहिलो पाइला राख्ने व्यक्ति को हुनेछ ? अब चन्द्रमामा पुग्नु भनेको वैज्ञानिक उपलब्धिको श्रेय मात्र होइन, यसले चन्द्रमाबाट सौर्य ऊर्जा प्राप्त गर्ने र त्यहाँ आधार निर्माण गरेर अन्य ग्रहहरूमा अन्वेषण अभियान पठाउने अवसर पनि दिन सक्छ ।
अहिलेको अवस्था हेर्दा अमेरिकाले सन् २०२८ मा फेरि चन्द्रमामा पाइला टेक्ने देखिन्छ । दुई वर्षपछि चीन र १० वर्षपछि भारतले चन्द्रमामा पाइला टेक्नेछ ।
-बीबीसी हिन्दीबाट
