भावनामाथि नियन्त्रण गर्न कुन तरिका प्रभावकारी हुन सक्छ ?

काठमाडौँ । इथान क्रस मनोविज्ञानका विशेषज्ञ हुन् । उनीहरूले व्यक्तिको मानसिक स्वास्थ्य कायम राख्न सहयोगी हुन सक्ने तरिकाहरू पत्ता लगाएकी छन् । इथान क्रसले बाल्यकालदेखि नै भावनाहरू अवलोकन गर्दै आएकी छन् र कठिन भावनासँग सामना गर्ने तरिकाहरू पत्ता लगाएकी छन् ।

उनी भन्छिन्, 'हामी सबै लडखडाइरहेको जस्तो लाग्छ । कहिलेकाहीँ हामी हाम्रा भावनालाई नियन्त्रण गर्न ब्यान्ड-एड्स जस्ता समाधानहरू खोजिरहेका हुन्छौं । कहिलेकाहीँ हामीले सिर्जना गरेका उपकरणहरूले तपाईंलाई मद्दत गर्छन् । तर कहिलेकाहीँ तिनीहरूले परिस्थितिलाई झनै खराब बनाउँछन् । सबै कुरा अव्यवस्थित, विच्छेदित र कम प्रभावकारी महसुस हुन थाल्छ ।'

अमेरिकाको मिशिगन विश्वविद्यालयको भावना र आत्म-नियन्त्रण प्रयोगशालाका मनोवैज्ञानिक तथा निर्देशक समेत रहेकी क्रसले निराशाजनक परिस्थितिहरूमा मानिसहरूले आफूलाई राम्रोसँग सम्हाल्न मद्दत गर्ने आशा राख्छिन् ।

आफ्नो नयाँ पुस्तक, 'शिफ्ट: हाउ टु म्यानेज योर इमोशन्स सो दे डन्ट म्यानेज यु' मा, क्रसले हाम्रो जीवनमा आउने उतारचढावहरू पहिचान गर्न र हाम्रा भावनाहरूलाई आफैंले सामना गर्न मद्दत गर्ने उपकरणहरू प्रदान गर्ने प्रयास गरेकी छन् ।

क्रसले विज्ञान लेखक डेभिड रोबसनसँग 'नकारात्मक भावनाहरू' का फाइदाहरूको बारेमा पनि कुरा गरेकी छन् ।

क्रस भन्छिन- हाम्रो सबैभन्दा ठूलो गलत धारणा यो छ कि हाम्रो जीवनमा राम्रा र नराम्रा भावनाहरू हुन्छन्, तर हामी त्यस्तो जीवन बिताउने प्रयास गर्छौं जहाँ नराम्रा भावनाहरू नहुन । यो ठूलो गल्ती हो । हामीलाई थाहा भएसम्म, हामीसँग सबै भावनाहरू महसुस गर्ने कारणहरु रहेका हुन्छन् ।

जस्तो रिसले हामीलाई अन्यायविरुद्ध लड्न प्रोत्साहित गर्न सक्छ र यदि यसको लागि अवसर छ भने सुधारको अवसर पनि सिर्जना गर्न सक्छ । साथै, दुःखले हामीलाई आत्मनिरीक्षण गर्न वा आफूलाई पुन: बुझ्न मद्दत गर्न सक्छ र साथै हाम्रो वरपरका परिस्थितिहरू जुन परिवर्तन भएका हुन सक्छन् भन्ने कुरा बुझ्न पनि मद्दत गर्न सक्छ । त्यस्तै ईर्ष्याले हामीलाई हामीले प्राप्त गर्न चाहेको लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न उत्प्रेरित गर्न सक्छ । माथि उल्लेखित उदाहरणबाट उनले सबै भावनाहरू उपयोगी हुन्छन् भन्न खोजेकी छन् ।

यो अवस्था बुझ्ने एउटा तरिका भनेको शारीरिक पीडाको बारेमा सोच्नु हो, जुन अवस्था हामीले नकारात्मक भावनाहरू हुँदा प्रायः अनुभव गर्छौं । हामीमध्ये धेरैजना शारीरिक पीडारहित जीवन बिताउन चाहन्छौं । आनुवंशिक कारणले गर्दा केही मानिसहरूमा पीडा महसुस गर्ने क्षमता कम हुन्छ । यस्ता बच्चाहरूको मृत्यु पीडा महसुस गर्नेहरूको भन्दा चाँडो हुने बताइन्छ ।

यदि उनीहरूको हात आगोमा जलिरहेको छ भने उनीहरूले हामीलाई मद्दत चाहिएको छ भनेर थाहा दिने कुनै पनि संकेत दिन सक्दैनन् । हाम्रा नकारात्मक भावनाहरूमा पनि यही कुरा लागू हुन्छ । मानिसहरू यो पनि भन्छन्, उनीहरूले आफ्नो जीवनबाट नकारात्मक भावनाहरूलाई टाढा राख्न कुनै प्रयास गर्नु नै परेन । तर यसको सट्टा, तपाईंले आफ्ना भावनाहरूमा नजर राख्नुपर्छ र तिनीहरूलाई कसरी नियन्त्रण गर्ने भनेर बुझ्नु आवश्यक रहेको छ ।

कतिपय मानिस आफ्ना भावनालाई नियन्त्रण गर्न सक्दैनन् भन्ने विश्वास गर्छन् । यो हाम्रो भावनात्मक अनुभवका कुन पक्षहरूको बारेमा हामी कुरा गर्दैछौं भन्ने कुरामा निर्भर गर्दछ । धेरैजसो समय हाम्रो जीवनमा विभिन्न अनुभवहरूको आधारमा स्वतः आउने विचार र भावनाहरूमाथि हाम्रो कुनै नियन्त्रण हुँदैन । तर जब ती विचार वा भावनाहरू फेरि आउँछन्, हामी तिनीहरूलाई पहिलेभन्दा राम्रोसँग नियन्त्रण गर्न सक्षम हुन्छौं ।

यदि तपाईंलाई लाग्छ कि म केही गर्न सक्छु भने तपाईंले कुनै प्रयास गर्नुहुने छैन । उदाहरणका लागि, यदि तपाईंलाई व्यायामले तपाईंलाई फिट राख्दैन भन्ने लाग्छ भने, तपाईं किन व्यायाम गर्नुहुन्छ ? त्यसैगरी, यदि तपाईंलाई भावनालाई नियन्त्रण गर्ने तरिकाहरू छन् भन्ने लाग्दैन भने, तपाईंले तिनीहरूलाई कसरी प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ र ?

संगीत सुन्नु एउटा उदाहरण हुन सक्छ । यदि तपाईंले संगीत सुन्ने मानिसहरूलाई सोध्नुभयो भने, तिनीहरूमध्ये लगभग शत प्रतिशतले यसले उनीहरूलाई राम्रो महसुस गराउँछ भन्ने छन् । तर यदि तपाईंले आफ्ना भावनासँग संघर्ष गरिरहेका, रिसाएका वा दुःखी मानिसहरूलाई हेर्नुभयो भने, तपाईंले उनीहरूमध्ये कसैलाई पनि संगीत सुनिरहेको पाउनुहुने छैन ।

यदि तपाईंले भावनाहरूले कसरी काम गर्छन् भनेर बुझ्नुभयो भने, तपाईंसँग आफ्नो जीवनमा तिनीहरूलाई प्रयोग गर्ने रणनीति बन्न सक्छन् । यो जानेर, तपाईं आफ्नो वरिपरि यस्तो वातावरण सिर्जना गर्न सक्षम हुनुहुनेछ जहाँ तपाईं राम्रो रहनुहुनेछ । बिदामा हामीलाई यस्ता अनुभव हुन्छन् । तर यसलाई दैनिक जीवनमा कसरी लागू गर्ने ?

तपाईंलाई थाहा छ, धेरै मानिसहरू नयाँ ठाउँमा जाँदा र आफ्नो दैनिक दिनचर्याबाट टाढा जाँदा राम्रो महसुस गर्छन् । तर हामी सधैं बिदा लिन सक्दैनौं, त्यसैले हामीले हाम्रो वरिपरि त्यस्ता ठाउँहरू खोज्नुपर्छ जसले हाम्रो मुड परिवर्तन गर्न सक्छ । जीवनमा जब चीजहरू राम्रो चलिरहेका हुँदैनन्, तब हामी केही मानिसहरूको उपस्थितिमा कसरी जोडिएको महसुस गर्छौं भन्ने बारेमा हामी धेरै कुरा गर्छौं । यो हाम्रो लागि राहतको स्रोत बन्छ ।

यो पनि पत्ता लागेको छ कि हामी केही ठाउँहरूसँग सम्बन्ध महसुस गर्छौं । उदाहरणका लागि, मेरो घर नजिकै एउटा चिया पसल छ जहाँ मैले मेरो पहिलो किताब लेखेको थिएँ । त्यसबेलादेखि, म त्यो ठाउँमा जान्छु र त्यहाँ म आफ्नो लागि सकारात्मक ऊर्जा पाउँछु । यसले मलाई मेरा भावनाहरू व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्छ । हाम्रो जीवनमा धेरै ठाउँहरू छन् जहाँ हामी संघर्ष गरिरहेको बेला जान्छौं । यो आफ्नो ख्याल राख्ने तरिका हो ।

तपाईं आफ्नो लागि पनि यस्तो वातावरण सिर्जना गर्न सक्नुहुन्छ । हामीलाई थाहा छ, बोटबिरुवा र तिनका तस्बिरहरू हेर्दा हामीलाई राम्रो महसुस हुन्छ । हामीलाई मन पर्ने मान्छेहरूको तस्बिर हेर्न पनि राम्रो लाग्छ । 

हामीले एउटा अनुसन्धान गर्यौं, जसमा हामीले हाम्रा मनपर्ने व्यक्तिहरूको तस्बिरहरू समस्यामा परेका मानिसहरूलाई देखायौं । यो अनुभवले उनलाई छिट्टै निको हुन मद्दत गर्‍यो । यसको उद्देश्य यो हो कि निष्क्रिय बस्नुको सट्टा, हामीले महसुस गरिरहेको कुरालाई परिवर्तन गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ ।

यस पुस्तकसँग मेरो सबैभन्दा ठूलो आशा यो हो कि मानिसहरूले यो उपकरणलाई आफ्नो जीवनमा थप विचार ल्याउने ठाउँको रूपमा भेट्टाउनेछन् । मलाई अचम्म लाग्यो कि चीजहरूलाई बेवास्ता गर्नु वा चीजहरूको सामना नगर्नु पनि भावनाहरूसँग व्यवहार गर्ने तरिका हुन सक्छ । 

बेवास्ता गर्नु वा अरू कुनै कुरामा आफूलाई व्यस्त राख्नु कुनै कुराको बारेमा सोच्नबाट बच्ने तरिका हुन सक्छ । तर यो सही मानिएको छैन । लामो समयसम्म कुनै कुरालाई बेवास्ता गर्दा कुनै नराम्रो प्रभाव पर्दैन भन्ने कुरामा कुनै शंका छैन । त्यसकारण, म यो विधि अपनाउने वकालत गर्दिन । तर हामीले भावनालाई बेवास्ता गर्ने वा स्वीकार गर्ने भनेर छनौट गर्नुपर्दैन । हामी हाम्रो सुविधा हेर्न सक्छौं । 

अनुसन्धानले देखाएको छ, यी दुवै विधिहरू अपनाउने व्यक्तिहरूले लामो समयसम्म आफ्ना भावनाहरूलाई नियन्त्रण गर्न राम्रोसँग सक्षम हुन्छन् । हाम्रो जीवनमा यो कसरी सम्भव हुनेछ भनेर हामी कल्पना गर्न सक्छौं । मानौं कुनै कुराले तपाईंलाई उत्तेजित गर्छ, वा झगडाको समयमा तपाईं कुनै कुराको बारेमा भावुक हुनुहुन्छ । यसको सामना गर्ने एउटा तरिका यो हुन सक्छ, तपाईंले केही समयको लागि यस्ता समस्याहरूको बारेमा नसोच्नुहोस् । यद्यपि म यो भन्दै छु, तर म त्यस्तो प्रकारको व्यक्ति हुँ जो त्यही क्षणमा परिस्थितिहरूको सामना गर्छ र अगाडि बढ्छ । तर कहिलेकाहीं समस्यामा ध्यान नदिँदा मलाई फाइदा भएको छ । पछि जब मैले यसको बारेमा सोचें, मलाई थाहा भयो, समस्या कम भएको छ, वा यो त्यति ठूलो थिएन ।

हामी प्रायः सुन्छौं कि हामीले आफूलाई अरूसँग तुलना गर्नु हुँदैन । तर मानिस सामाजिक प्राणी हो । जसरी हामी आफूलाई र अरूलाई बुझ्छौं, त्यसरी नै हामी आफूलाई अरूसँग र अरूलाई आफूसँग तुलना गर्छौं । धेरैजसो समय, हामी तुलना गर्ने कुराहरूमा अल्झिन्छौं र हामीलाई आफ्नो बारेमा नराम्रो महसुस गराउँछौं । तर तपाईंले आफूलाई अरूसँग तुलना गर्दा नराम्रो नभई राम्रो महसुस गर्ने तरिका फेला पार्न सक्नुहुन्छ । यदि कोही मलाई हराएर अगाडि बढिरहेको छ भने म आफैलाई भन्न सक्छु कि यदि उसले यो गर्न सक्छ भने म किन सक्दिन । यस्तो अवस्थामा, तपाईंले केहि हासिल गर्ने लक्ष्य प्राप्त गर्न सक्नुहुन्छ ।

संघर्ष गरिरहेको बेला मसँग भएको सबैभन्दा राम्रो बचाउ भनेको आफैंसँग नबोल्नु हो । म आफूलाई अरूले जस्तै बोलाउने प्रयास गर्छु । म साथीलाई सल्लाह दिइरहेको जस्तो बोल्छु । त्यसपछि म आफूलाई मानसिक यात्रामा संलग्न गर्छु । म आफैलाई सोध्छु, आज, वा १० दिनमा, वा १० महिनामा मलाई कस्तो महसुस हुनेछ ? म पनि समयतिर फर्कन्छु र पहिले मैले कठिन परिस्थितिहरूलाई कसरी सम्हालेको छु भनेर हेर्छु । यी तरिकाहरूले मलाई भावनात्मक रूपमा जहाँ पुग्न चाहन्छु त्यहाँ पुर्‍याउँछन् । तर यदि यतिले मात्र पुग्दैन भने, म मेरो भावनात्मक यात्रामा मलाई साथ दिने र सल्लाह दिने मेरा नजिकका व्यक्तिहरूतिर फर्कन्छु । अथवा म कुनै हरियाली ठाउँमा घुम्न जान्छु । यसबाहेक म त्यस्ता ठाउँहरूमा जान्छु जहाँ म भावनात्मक रूपमा जोडिएको महसुस गर्छु ।

-बिबिसीबाट भावानुवाद