काठमाडौँ । अमेरिकी राष्ट्रपतिको रूपमा शपथ लिएपछि डोनाल्ड ट्रम्पले आफ्नो पहिलो भाषण दिँदा उनले फेरि चीनले पनामा नहर सञ्चालन गरिरहेको दाबी गरे । उनले भने, 'चीनले पानामा नहर सञ्चालन गरिरहेको छ र हामीले यो चीनलाई दिएका छैनौं । हामीले यो पानामालाई दियौं र हामी यसलाई फिर्ता लिइरहेका छौं ।' ५१ माइल वा ८२ किलोमिटर लामो पानामा नहर मध्य अमेरिकाको बीचमा बग्छ र प्रशान्त र एट्लान्टिक महासागरहरूलाई जोड्ने मुख्य लिङ्क हो ।
प्रत्येक वर्ष लगभग १४ हजार जहाजहरूले यस नहरलाई सर्टकटको रूपमा प्रयोग गर्छन् । नहर बन्नुअघि ती जहाजहरूले दक्षिण अमेरिका हुँदै लामो र महँगो यात्रा गर्नुपर्थ्यो । ट्रम्पले आफ्नो भाषणमा यो मध्य अमेरिकी देश र यसको नहरको उल्लेख गरेको यो पहिलो पटक भने होइन । करिब एक महिना अघि, क्रिसमस अर्थात् २५ डिसेम्बर २०२४ मा, ट्रम्पले यस बारेमा सामाजिक सञ्जालमा पोस्ट लेखेका थिए । आफ्नो पोस्टमा उनले लेखेका थिए, 'चिनियाँ सैनिकहरूले मायालु रूपमा तर अवैध रूपमा पानामा नहर चलाइरहेका छन् ।'
यद्यपि, यो दाबीलाई पानामा सिटी र चीनका अधिकारीहरूले तुरुन्तै अस्वीकार गरे । त्यतिबेला, पानामाका राष्ट्रपति जोसे राउल मुलिनोले ट्रम्पको दाबीलाई 'बकवास' भनेका थिए र पानामा नहरमा चिनियाँ संलग्नता नभएकोमा जोड दिएका थिए ।
यसबाहेक, ट्रम्पले नहरबाट गुज्रने अमेरिकी जहाजहरूबाट लिइने कथित 'मोटो' शुल्कलाई उद्धृत गर्दै बल प्रयोग गरेर पनामा नहर फिर्ता लिने धम्की पनि दिएका छन् । यद्यपि, यो दाबीलाई पनि पानामाका अधिकारीहरूले अस्वीकार गरेका छन् । ट्रम्पको भाषणपछि, पनामाका राष्ट्रपति मुलिनोले फेरि एक पटक जोड दिए कि पनामा नहरमा विश्वको कुनै पनि देशको उपस्थिति छैन जसले यसको सञ्चालनमा हस्तक्षेप गर्दछ ।
पानामा नहर रणनीतिक महत्वको जलमार्ग हो । विश्वव्यापी समुद्री व्यापारको लगभग पाँच प्रतिशत यसै मार्फत हुन्छ । यो पनामा नहर प्राधिकरणद्वारा सञ्चालित छ, चिनियाँ सैनिकहरूले होइन । पनामा नहर प्राधिकरण पनामा सरकार अन्तर्गत पर्दछ । यद्यपि, ट्रम्पको गलत दाबीले नहर र यसको वरपरको पूर्वाधारमा चीनको ठूलो लगानीप्रति केही अमेरिकी अधिकारीहरूको चिन्तालाई पनि प्रतिबिम्बित गर्दछ ।
ऐतिहासिक रूपमा, संयुक्त राज्य अमेरिकाले प्रशान्त महासागर र एट्लान्टिक महासागरलाई जोड्ने पनामा नहरको निर्माण र प्रशासनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । फ्रान्सले यो नहर निर्माण गर्न असफल भएपछि, अमेरिकाले यो परियोजना पूरा गर्ने अधिकार प्राप्त गर्यो । नहरको निर्माण सन् १९१४ मा सम्पन्न भएको थियो । सन् १९७७ सम्म पानामा नहरको अधिकार अमेरिकासँग थियो । तर तत्कालीन राष्ट्रपति जिमी कार्टरले यसलाई पानामालाई हस्तान्तरण गर्ने सम्झौतामा हस्ताक्षर गरे । ट्रम्पले यो सम्झौतालाई 'मूर्ख' भनेका छन् । सन् १९९९ देखि, पनामा नहर प्राधिकरणले एक्लै यो नहर सञ्चालन गर्दै आएको छ ।
अमेरिका र पानामा बीचको सन्धिको प्रावधान अनुसार, यो ठाउँ कसैको पनि अधिकार क्षेत्र अन्तर्गत हुनेछैन । तर सम्झौता अन्तर्गत, अमेरिकालाई कुनै पनि खतराविरुद्ध नहरको तटस्थतालाई जोगाउन सैन्य बल प्रयोग गर्ने अधिकार छ ।
चीनको भूमिका के छ ?
पनामा नहरको सञ्चालनमा चिनियाँ सरकार वा चिनियाँ सेनाको कुनै नियन्त्रण रहेको कुनै प्रमाण छैन । तर चिनियाँ कम्पनीहरूको पनामामा निश्चित रूपमा उल्लेखनीय उपस्थिति छ । अक्टोबर २०२३ देखि सेप्टेम्बर २०२४ सम्म, पानामा हुँदै ओसारपसार गर्ने जहाजहरूमा २१.४ प्रतिशत कार्गो चीनबाट आएको थियो । अमेरिका पछि, चीन पानामा नहरको दोस्रो ठूलो प्रयोगकर्ता हो । हालैका वर्षहरूमा, चीनले नहर नजिकैका बन्दरगाह र टर्मिनलहरूमा पनि ठूलो लगानी गरेको छ । नहरको किनारमा रहेका पाँच बन्दरगाहहरूमध्ये दुईवटा सन् १९९७ देखि चिनियाँ कम्पनी हचिसन पोर्ट होल्डिङ्सको सहायक कम्पनीद्वारा सञ्चालित छन् । यी दुई बन्दरगाहहरू प्रशान्त महासागरको तटमा अवस्थित बाल्बोआ र एट्लान्टिक तटमा अवस्थित क्रिस्टोबल हुन् ।
बन्दरगाहहरू सञ्चालन गर्ने कम्पनी हङकङका व्यापारी ली का-शिङद्वारा स्थापित हङकङस्थित समूह सीके हचिसन होल्डिङ्सको सहायक कम्पनी हो । यो कम्पनीले बेलायत सहित विश्वभरका २४ देशहरूमा बन्दरगाह सञ्चालन गर्दछ । यद्यपि, यो चिनियाँ राज्य स्वामित्वको कम्पनी होइन, सेन्टर फर स्ट्राटेजिक एण्ड इन्टरनेशनल स्टडीजका अमेरिकाज प्रोग्रामका निर्देशक रायन बर्गले भने । तर चीनले यो कम्पनीलाई कति हदसम्म नियन्त्रण गर्छ भन्ने बारेमा अमेरिकामा चिन्ता छ । यी बन्दरगाहहरूबाट गुज्रने जहाजहरूले रणनीतिक रूपमा महत्त्वपूर्ण जानकारी पनि बोक्छन्, जुन अत्यन्त उपयोगी हुन सक्छ । रायन बर्ग भन्छन्, 'अमेरिका र चीन बीच भूराजनीतिक तनाव बढ्दै गइरहेको छ, जुन आर्थिक प्रकृतिको छ । यदि आपूर्ति शृङ्खलामा कुनै द्वन्द्व उत्पन्न हुन्छ भने, त्यस्तो जानकारी त्यस्तो अवस्थामा धेरै उपयोगी साबित हुन सक्छ ।'
पनामा नहरमा पुस्तक लेखेका एक्रोन विश्वविद्यालयका प्राध्यापक एन्ड्रयू थोमसका अनुसार, यी बन्दरगाहहरू सञ्चालन गर्ने बोलपत्रमा कम्पनीको कुनै प्रतिस्पर्धी थिएन । त्यतिबेला अमेरिकालाई यी बन्दरगाहहरूको खासै वास्ता थिएन, र हचिसनले कुनै विरोध वा आपत्तिको सामना गर्नु परेन, उनले लेखेका छन् । निजी तथा सरकारी स्वामित्वमा रहेका चिनियाँ कम्पनीहरूले पनि क्रूज टर्मिनल र नहरमाथिको पुल सहित अर्बौं डलरको लगानी मार्फत पनामामा आफ्नो उपस्थिति बलियो बनाएका छन् ।
एन्ड्रयू थोमसका अनुसार, 'सायद पानामामा धेरै चिनियाँ गतिविधिहरूको कारणले गर्दा ट्रम्पले पानामा नहरको बारेमा यस्तो बयान दिएका थिए, चीनले यसलाई सञ्चालन गरिरहेको छ। तर बन्दरगाह सञ्चालन गर्नुको अर्थ यसमा चीनको स्वामित्व छ भन्ने होइन ।' चीनले बारम्बार भनेको छ, ल्याटिन अमेरिकासँगको उसको सम्बन्ध समानता, पारस्परिक लाभ, नवीनता, खुलापन र जनताको हितमा आधारित छ ।
पनामामा चीनको चासो के हो ?
पानामाको रणनीतिक स्थानका कारण, चीनले धेरै वर्षदेखि देशमा आफ्नो प्रभावकारी उपस्थिति बढाउने प्रयास गरिरहेको छ । यसले परम्परागत रूपमा अमेरिकाको छिमेकी मानिने महादेशमा आफ्नो पकड बलियो बनाउन खोजिरहेको छ । २०१७ मा, पानामाले ताइवानसँगको कूटनीतिक सम्बन्ध अन्त्य गर्यो र चीनसँग औपचारिक सम्बन्ध स्थापित गर्यो । जुन चीनको लागि ठूलो कूटनीतिक जित थियो ।
केही महिनापछि, पानामा चीनको महत्वाकांक्षी बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभमा सामेल हुने पहिलो ल्याटिन अमेरिकी देश बन्यो । यो एक ट्रिलियन डलरको विश्वव्यापी पूर्वाधार र लगानी योजना हो । पानामा जस्तै डोमिनिकन रिपब्लिक, एल साल्भाडोर, निकारागुआ र होन्डुरसले पनि ताइवानसँगको सम्बन्ध अन्त्य गरेर चीनसँग सम्बन्ध स्थापित गरे ।
पनामामा, चीनले आफ्नै कन्फ्युसियस इन्स्टिच्युट खोलेर र रेलवे लाइन निर्माणको लागि आर्थिक सहयोग गरेर बिस्तारै आफ्नो नरम शक्ति विस्तार गरेको छ । चिनियाँ कम्पनीहरूले पानामाका पत्रकारहरूका लागि 'मिडिया तालिम' पनि आयोजना गरेका छन् ।