युक्रेनका कुन कुन दुर्लभ खनिजमा ट्रम्पको नजर ?

काठमाडौँ । युक्रेन र संयुक्त राज्य अमेरिका खनिज सम्झौताका सर्तहरूमा सहमत भएका छन् । युक्रेनका अधिकारीहरुले बिबिसीसँगको कुराकानीमा अमेरिकासँग खनिज सम्झौतामा सहमति भएको बताएका हुन् । सम्झौताको विस्तृत विवरण आउन बाँकी रहेको भएपनि दुई देशले सम्झौतालाई साकार पार्न महत्वपूर्ण संशोधन गर्न सहमत भएको मिडिया रिपोर्टमा उल्लेख छ ।

अमेरिकाले युक्रेनको खनिज पदार्थको प्रयोगबाट ५०० अर्ब डलर कमाउने आफ्नो प्रारम्भिक सर्त त्यागेको बताएका छन् । तर सम्झौताको बदलामा अमेरिकाले युक्रेनलाई कुनै सुरक्षा ग्यारेन्टी दिएको छैन । जुन यस सम्झौताको लागि युक्रेनको मुख्य शर्त थियो ।

अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले युक्रेनी राष्ट्रपति भोलोदिमिर जेलेन्स्की यस सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्न यसै हप्ता वाशिंगटन आउन सक्ने बताएका छन् । यसअघि दुवै नेताले एकअर्काविरुद्ध आरोपप्रत्यारोपमा उत्रिएका थिए । विगतमा, युक्रेनी राष्ट्रपति जेलेन्स्कीले ट्रम्पको खनिज सम्झौताको प्रस्तावलाई देश बेच्ने शर्त अस्वीकार्य रहेको बताएका थिए ।

युक्रेनमा दुर्लभ खनिज पदार्थको ठूलो भण्डार छ । यी खनिजहरू भएका केही क्षेत्रहरू हाल रूसको नियन्त्रणमा छन् । तर फेब्रुअरी १० मा फक्स न्यूजलाई दिएको एक अन्तर्वार्तामा अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले भने, "मैले उनीहरूलाई भनेको छु कि हामी ५०० अर्ब डलर बराबरको दुर्लभ खनिज चाहन्छौं र उनीहरू लगभग यसमा सहमत भइसकेका छन् ।' यो अन्तर्वार्ता पछि, जेलेन्स्कीले भनेका थिए, 'यो गम्भीर कुराकानी थिएन । म मेरो देश बेच्न सक्दिन ।'

के अब युद्ध रोकिनेछ ?

ट्रम्पले युक्रेनले अमेरिकालाई उसको दुर्लभ पृथ्वी खनिजहरू प्रयोग गर्न दिनुपर्ने बताउदै आएका छन् किनभने जो बाइडेन प्रशासनले रूससँगको युद्धको समयमा युक्रेनलाई अर्बौं डलर सहायता प्रदान गरेको छ । ट्रम्पले अमेरिकाले अहिलेसम्म युक्रेनलाई ३०० देखि ५०० अर्ब डलरसम्मको सहायता प्रदान गरिसकेको र उनले जेलेन्स्कीलाई तानाशाह भन्दै युद्ध सुरु गरेकोमा रुसलाई होइन, युक्रेनलाई दोष दिएका थिए ।

यो खनिज सम्झौतालाई रुसविरुद्ध युक्रेनलाई निरन्तर अमेरिकी समर्थनको लागि एक महत्त्वपूर्ण शर्तको रूपमा हेरिएको छ । यो सम्झौता युक्रेन र रुस बीच युद्धविरामको लागि पहिलो कदम हुने ट्रम्प प्रशासनको विश्वास लिएको छ ।

यसैबीच मंगलबार, रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले युक्रेनको खनिजमा अमेरिकी पहुँचलाई नरोक्ने बताएर अमेरिकाको पक्षमा धारणा राखेका छन् । उनले रूसले ओगटेका क्षेत्रहरूबाट प्राप्त खनिजहरूमा पनि अमेरिकाले पहुँच बनाउन सक्ने बताएका छन् ।

यद्यपि अमेरिकाले यो सम्झौताको बदलामा युक्रेनलाई कुनै सुरक्षा ग्यारेन्टी दिएको छैन, तर यसपछि युद्धविरामको प्रयास तीव्र हुन सक्ने विश्वास गरिएको छ ।

ट्रम्पले युक्रेनको खनिजमाथि किन नजर राखिरहेका छन् ?

अहिले प्रश्न यो छ कि ट्रम्पले युक्रेनको खनिज पदार्थ प्राप्त गर्न किन यति धेरै जोड दिइरहेका छन् ? वास्तवमा, ट्रम्पको नजर युक्रेनको दुर्लभ पृथ्वी खनिज खजानामा छ, जुन विद्युतीय कार, आधुनिक हतियार र सैन्य उपकरणहरू बनाउन प्रयोग गरिन्छ ।

चीनले हाल दुर्लभ पृथ्वी खनिजहरूको विश्वव्यापी आपूर्तिमा प्रभुत्व जमाएको छ । सम्भवतः चीनलाई रोक्नको लागि, ट्रम्पले दुर्लभ पृथ्वी खनिजहरूको उत्पादन र आपूर्तिमा अमेरिकाको हिस्सा बढाउन खोजिरहेका छन् । विगत केही दशकहरूमा, चीन दुर्लभ पृथ्वी खनिजहरूको खानी र प्रशोधनको हिसाबले सबैभन्दा ठूलो देश बनेको छ । यसले यी खनिजहरूको विश्वव्यापी उत्पादनको ६० देखि ७० प्रतिशत ओगटेको छ । त्यस्तै प्रशोधन क्षमतामा पनि चीनको ९० प्रतिशत हिस्सा छ ।

दुर्लभ पृथ्वी खनिजका लागि चीनमाथि अमेरिकाको निर्भरता ट्रम्प प्रशासनको लागि चिन्ताको विषय बनेको छ । यसले आर्थिक र सैन्य मोर्चामा चीनविरुद्ध अमेरिकाको दाउ कमजोर बनाउन सक्छ ।

युक्रेनमा कस्ता खनिजहरू छन् ?

युरोपेली संघले 'महत्वपूर्ण कच्चा पदार्थ' भनेर वर्णन गरेको ३० खनिजमध्ये २१ वटाको भण्डार युक्रेनसँग छ । युक्रेनमा रहेका यी खनिजहरूको भण्डार सम्पूर्ण विश्वमा रहेका दुर्लभ पृथ्वी खनिजहरूको भण्डारको पाँच प्रतिशत हो ।

युक्रेनको दुर्लभ पृथ्वी खनिजहरूको अधिकांश भण्डार क्रिस्टलीय शिल्डको दक्षिणी क्षेत्रमा अवस्थित छन् । यो क्षेत्र अजोभ सागरको सीमा भित्र पर्छ । यहाँका अधिकांश क्षेत्रहरू हाल रूसको कब्जामा छन् ।  हाल युक्रेनसँग १ करोड ९० लाख टन ग्रेफाइटको भण्डार छ । यो विद्युतीय सवारी साधन बनाउन प्रयोग गरिन्छ ।

युक्रेनमा विद्युतीय सवारी साधनका लागि प्रयोग हुने ब्याट्री बनाउन आवश्यक पर्ने लिथियमको भण्डार पनि छ । युक्रेनमा मात्र युरोपको सबैभन्दा ठूलो लिथियम भण्डारको एक तिहाइ भाग छ । रुसको आक्रमण अघि, युक्रेनले विश्वको सात प्रतिशत टाइटेनियम उत्पादन गर्थ्यो । यो हवाईजहाजदेखि पावर स्टेशनसम्म सबै कुराको निर्माणमा प्रयोग गरिन्छ ।
रुसले युक्रेनको दुर्लभ पृथ्वी खनिजहरूको केही भण्डार कब्जा गरेको छ । युक्रेनका आर्थिक मामिला मन्त्री युलिया स्विरिडेन्कोका अनुसार रुसले लगभग ३५० अर्ब डलर बराबरको खनिज स्रोतसाधनको नियन्त्रण लिएको छ ।

दुर्लभ पृथ्वी खनिजहरू के हुन् ?

दुर्लभ पृथ्वी आधुनिक प्रविधि र उद्योगहरूमा प्रयोग हुने १७ रासायनिक रूपमा मिल्दोजुल्दो तत्वहरूको सामूहिक नाम हो । तिनीहरू स्मार्टफोन, कम्प्युटर, चिकित्सा उपकरणहरू सहित धेरै चीजहरूको निर्माण र प्रविधिहरूमा प्रयोग गरिन्छ । दुर्लभ पृथ्वी खनिजहरूमा स्क्यान्डियम, यट्रियम, ल्यान्थानम, सेरियम, प्रसेडोनियम, नियोडिमियम, प्रोमेथियम, सामारियम, युरोपियम, ग्याडोलिनियम, टर्बियम, डिस्प्रोसियम, होल्मियम, एर्बियम, थुलियम र लुटेटियम समावेश छन् ।

यी खनिजहरूलाई 'दुर्लभ' भनिन्छ किनभने तिनीहरूको शुद्ध रूप फेला पार्न लगभग दुर्लभ छ । यद्यपि, विश्वभर यसको केही भण्डारहरू छन् ।  थोरियम र युरेनियम जस्ता रेडियोधर्मी तत्वहरूसँगै दुर्लभ पृथ्वीका खनिजहरू प्रायः पाइन्छन् । तर तिनीहरूलाई यसबाट अलग गर्न, धेरै विषाक्त रसायनहरू आवश्यक पर्दछ । त्यसैले तिनीहरूको प्रशोधन धेरै गाह्रो र महँगो हुन्छ ।