- २०८१ जेठ ८ मंगलबार
काठमाडौँ । मार्च २०२४ मा, अमेरिकी विदेश सचिव एन्टोनी ब्लिन्केनले भियनामा संयुक्त राष्ट्र संघको नार्कोटिक्स वा ड्रग्स आयोगलाई सम्बोधन गरे । यस क्रममा उनले अमेरिकामा १८ देखि ४५ वर्ष उमेर समूहका मानिसको मृत्युको सबैभन्दा ठूलो कारण सिन्थेटिक ड्रग्स वा ओपिओइड रहेको बताए ।
भर्खरै प्रकाशित प्रतिवेदनअनुसार सन् २०२२ मा सिन्थेटिक औषधिको ओभरडोजका कारण एक लाख ८ हजार मानिसको मृत्यु भएको थियो । अमेरिका मात्र होइन क्यानडा पनि शक्तिशाली सिन्थेटिक ड्रग्सको समस्यासँग लडिरहेको छ ।
ल्याबमा बनाइने सिन्थेटिक ओपिओइडको लतबाट छुटकारा पाउन गाह्रो छ र सिन्थेटिक ओपिओइडको दुरुपयोगको समस्या अहिले विश्वका धेरै देशमा छ । अमेरिकी विदेशमन्त्रीले विश्वको कुनै पनि देशले एक्लै यो समस्यासँग जुध्न नसक्ने बताए ।
ओपियोइड्स के हो ?
रिक ट्रेबल एक फोरेन्सिक केमिस्ट हुन् जो बेलायतको सरकारको ड्रग्सको दुरुपयोग समितिका सल्लाहकार हुन् । बीबीसीसँग कुरा गर्दै उनले सिन्थेटिक ओपिओइड एउटा यस्तो पदार्थ हो जसको प्रभाव अफिमबाट निकालिने पदार्थको जस्तै रहेको बताए । 'अफिम अफिम वा अफिमबाट बन्ने पदार्थलाई ओपियोइड भनिन्छ। उदाहरणका लागि, मोर्फिन र हेरोइन। यी अफिम पोपी जस्ता प्राकृतिक पदार्थबाट बनाइन्छ। जबकि सिंथेटिक ओपिओइड प्रयोगशालाहरूमा बनाइन्छ ।'
सिंथेटिक ओपियोइडहरू मोर्फिन भन्दा सयौं गुणा बढी शक्तिशाली छन्। सिंथेटिक ड्रग्स वा सिंथेटिक ओपिओइडहरूले हाम्रो मस्तिष्कको समान भागलाई बिरुवाबाट बनेको ओपियोइडलाई असर गर्छ । ओपियोइडहरू दुखाइ निवारकको रूपमा प्रयोग गरिन्छ ।
रिक ट्रेबल भन्छन्, 'सिंथेटिक ओपियोइडमा एक रिसेप्टर हुन्छ जुन दुखाइ कम गर्न वा बिरामीलाई बेहोश बनाउन प्रयोग गरिन्छ। तर यस रिसेप्टरको एउटा नराम्रो प्रभाव यो हो कि यसले व्यक्तिको श्वासप्रश्वास प्रणालीलाई दबाउँछ । यदि यो ओपियोइड धेरै मात्रामा प्रयोग गरियो भने, व्यक्ति निसास्सिएर मर्न सक्छ ।'
सिंथेटिक ओपियोइड्सको दुरुपयोगको मामलाहरु रिपोर्ट
१९५० को दशकमा, औषधि कम्पनीहरूले ओपियोइडको लाभकारी गुणहरूको नक्कल गरेर सिंथेटिक ओपियोइडहरू सिर्जना गर्न थाले । अहिले बजारमा सयौं प्रकारका सिंथेटिक ओपिओइडहरू उपलब्ध छन् ।
Fentanyl एक यस्तो प्रसिद्ध सिंथेटिक ओपियोइड हो । रिक ट्रेबलले भनेका छन्, ‘शल्यक्रिया गर्नुअघि बिरामीलाई बेहोस बनाउन धेरै पटक सिंथेटिक ओपिओइड दिइन्छ । त्यसबेला बिरामीलाई श्वासप्रश्वास कायम राख्न अक्सिजन दिइन्छ। मोर्फिनको प्रयोगले बिरामीलाई लामो समयसम्म चक्कर लाग्छ तर सिंथेटिक ओपिओइडको प्रयोगले यस्तो हुँदैन । सिंथेटिक ओपियोइडहरू पनि डिलिवरीको समयमा दुखाइ कम गर्न प्रयोग गरिन्छ ।
सिंथेटिक ओपियोइड प्याचहरू क्यान्सर बिरामीहरूको पीडा कम गर्न प्रयोग गरिन्छ। धेरै देशहरूमा, सिंथेटिक ओपियोइडहरू दुखाइ निवारक वा दुखाइ कम गर्ने औषधिको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। तर १९९० को दशकमा यसको दुरुपयोगका घटनाहरू प्रकाशमा आउन थाले।
रिक ट्रेबल भन्छन्- अमेरिकाका केही डाक्टरहरूले सिन्थेटिक ओपियोइडको अत्यधिक प्रिस्क्रिप्शनका कारण समुदायका ठूलो संख्यामा मानिसहरू यसको लतमा परेका छन्। जब अमेरिकी सरकारले ओभर प्रिस्क्रिप्शन रोक्नको लागि कदम चाल्यो, लागूपदार्थको लतमा परेका मानिसहरूले विकल्प खोज्न थाले । यो ओपियोइडले अमेरिकी औषधि बजारमा हेरोइनलाई प्रतिस्थापन गर्यो । मानिसहरूले हेरोइनको सट्टा फेन्टानिल प्रयोग गर्न थाले ।
विश्वका धेरै देशमा फैलियो
धेरै देशका सरकारहरूले अवैध ओपियोइडहरूमा प्रयोग हुने औषधिहरूलाई प्रतिबन्ध लगाएका छन्। तर गैरकानूनी उत्पादकहरूले यी पदार्थहरूमा प्रयोग हुने सामग्रीहरूको संयोजन परिवर्तन गरेर नयाँ ओपिओइडहरू बनाउन थालेका छन् । रिक ट्रेबल भन्छन्- नेटाजिन ओपिओइडहरू अहिले धेरै ठाउँमा बेच्न थालेका छन्। Netazine fentanyl भन्दा बलियो औषधि हो ।
बेलायतमा पनि नेटाजिनको ओभरडोजका कारण ज्यान गएको घटना पनि देखिएको छ । बेलायत सरकारले फेन्टानिल र नेटाजिनलाई प्रतिबन्ध लगाएको छ, तर धेरै मानिसहरूले इन्टरनेट मार्फत यी औषधिहरू प्राप्त गर्छन् र तिनीहरूलाई आफ्नो वरपरका क्षेत्रमा बेच्छन् । वास्तवमा, अहिले सिंथेटिक ओपिओइडको दुरुपयोगको समस्या विश्वका धेरै देशहरूमा फैलिरहेको छ ।
सिंथेटिक औषधि समस्या
लागूऔषध र अपराधको अध्ययनका लागि संयुक्त राष्ट्र संघको अनुसन्धान विभागका प्रमुख डा एन्जेला मे भन्छिन्- विश्वमा लागूऔषध र ओपिओइड दुरुपयोगको बारेमा धेरै कम जानकारी उपलब्ध छ । हामी अनुमान गर्न सक्छौं कि विश्वभर लागुऔषध सम्बन्धी मृत्यु मध्ये ७० प्रतिशत ओपियोइड दुरुपयोगको कारण हो । यसले अन्य औषधिहरूको तुलनामा ओपियोइड समस्या कत्तिको गम्भीर छ भनेर देखाउँछ ।
अमेरिकामा यो समस्याको मुख्य कारण फेन्टानिलको प्रयोग हो तर विश्वका अन्य देशमा अन्य सिंथेटिक ओपिओइडका कारण यो समस्या फैलिरहेको छ । डा. एन्जेला मेका अनुसार संसारभरि लतका लागि सिंथेटिक ओपिओइडको प्रयोग भइरहेको छ । उदाहरणका लागि, मध्यपूर्व र पश्चिम अफ्रिकाका क्षेत्रहरूमा ट्रामाडोल लतका लागि प्रयोग भइरहेको छ ।
उनले भने, 'हामीसँग नाइजेरियाका लागि मात्र ठोस संख्या छ जहाँ कम्तीमा ५० लाख मानिसले लतका लागि ट्रामाडोल लिन्छन् । यो समस्या घाना, सेनेगल र बेनिनमा पनि छ ।
अफिम खेती प्रतिबन्ध लगाउँदा के भयो ?
बीस वर्ष पहिले, तालिबानले अफगानिस्तानमा अफिम खेतीमा प्रतिबन्ध लगाएपछि धेरै युरोपेली देशहरूमा लतका लागि सिंथेटिक ओपिओइडको प्रयोग बढ्यो । डाक्टर एन्जेला मेले सन् २००० मा तालिबानले अफिम खेतीमा प्रतिबन्ध लगाएपछि हेरोइनको अभाव भएको बताइन् । उत्तरी युरोपका केही देशहरूमा - उदाहरणका लागि, इस्टोनियामा, लतका लागि सिंथेटिक ओपिओइडहरूको प्रयोग बढेको थियो ।
तर सन् २००१ को अन्त्यमा अमेरिकाले अफगानिस्तानमा आक्रमण गरी तालिबानलाई हटायो र अफिम खेतीमाथिको प्रतिबन्ध हटायो। तर २०२२ मा अफगानिस्तानमा तालिबान फेरि सत्तामा आयो र अफिम खेतीमा प्रतिबन्ध लगाइयो ।
डा. एन्जेला मेले भनिन्, 'चिन्ताको कुरा यो छ कि शक्तिशाली सिंथेटिक ओपिओइडहरूले धेरै देशका बजारमा हेरोइनको स्थान लिइरहेका छन्। विश्वभर हेरोइन प्रयोगकर्ताको सङ्ख्या २५ प्रतिशत महिला छन्, अर्थात् पुरुषले बढी हेरोइन प्रयोग गरिरहेका छन् । तर लतका लागि सिंथेटिक ओपिओइड प्रयोग गर्ने महिलाको संख्या बढी छ । यसको एउटा कारण भनेको धेरै ठाउँमा औषधि पसलबाट किन्न पाइने हो, दोस्रो कारण भनेको गैरकानूनी ठाउँबाट महिलाहरू हिरोइन किन्न डराउनु हो ।'
तर सिंथेटिक ओपिओइड्सको बढ्दो प्रचलन के कारणले भइरहेको छ? एन्जेला मे भन्छिन् कि यसको एउटा कारण वनस्पतिबाट बनेको हेरोइनजस्ता लागूऔषध अफगानिस्तान, म्यानमार र मेक्सिको जस्ता थोरै देशहरूमा मात्र उत्पादन हुने गरेको छ, किनभने यो त्यहाँको मौसम र जमिनमा पनि निर्भर हुन्छ, जहाँ सिंथेटिक ओपिओइडहरू उत्पादन गर्न सकिन्छ देशकै प्रयोगशालामा कम लागतमा बनाइन्छ र तस्करी गर्न पनि सजिलो हुन्छ ।
fentanyl कहाँ उत्पादन हुन्छ?
बीबीसीका अनुसार अमेरिकामा प्रयोग हुने अवैध फेन्टानिलमध्ये अधिकांश चीनमा उत्पादन हुने गरेको छ । गोप्य रूपमा, उनी चीनको फेन्टानिल कारखानामा गए जहाँ फेन्टानिलमा प्रयोग हुने रसायनहरू उत्पादन गरिन्छ । यी प्रयोगशालाहरूमा पहुँच प्राप्त गर्न, उनले तस्करको रूपमा प्रस्तुत गरे र उनीहरूलाई फेन्टानिलको ठूलो मात्रा किन्न चाहेको बताए ।
उनले भने, ‘म साङ्घाई सहर नजिकैको एउटा प्रयोगशालामा गएँ जुन निकै सानो थियो र त्यहाँ ५–६ जनाले काम गरेका थिए तर त्यहाँ ठूलो परिमाणमा फेन्टानाइल उत्पादन भइरहेको थियो । मैले सामान किन्ने कुरा गरेँ तर हामीबीच पैसाको लेनदेन भएन । त्यसपछि मैले वुहानमा एउटा प्रयोगशाला देखेँ जुन सम्भवतः विश्वकै सबैभन्दा ठूलो फेन्टानिलमा प्रयोग हुने रसायनको कारखाना थियो। त्यो कम्पनीमा करिब ७०० जनाले काम गरेका थिए। तीमध्ये धेरैले होटेलमा काम गरेका थिए। त्यहाँ सयौं मानिसको बिक्री टोली थियो ।
चीन कसरी केन्द्र बन्यो ?
तर यो सिंथेटिक ओपिओइडको उत्पादनको केन्द्र चीन बन्नुको कारण के हो ? बेन वेस्टहफ भन्छन्, 'यसको कारण यो हो कि यो त्यहाँ उत्पादन गर्न सस्तो छ। चीनमा ठूलो संख्यामा प्रशिक्षित रसायनविद् र वैज्ञानिकहरू पाइन्छन् । चीनमा वैध औषधि उत्पादन गर्ने धेरै औषधि कम्पनीहरू छन् । तर तिनीहरूसँगै केमिकल र औषधि बनाउने कम्पनीहरू पनि छन् जुन चीनमा वैध छन् तर अमेरिका जस्ता अन्य देशहरूमा अवैध छन् । यी रसायनहरू सीधै अमेरिका पुग्दैनन् । तिनीहरूलाई पहिले मेक्सिको पठाइन्छ ।
बेन वेस्टहोफ भन्छन्, यी रसायनहरू यति छिटो र प्रभावकारी छन् कि एक किलोग्राम केमिकलबाट लाखौं चक्कीहरू बनाउन सकिन्छ । त्यसैले कन्टेनरमा लुकाएर दशदेखि बीस किलोसम्म केमिकल पठाउन निकै सजिलो हुन्छ । मेक्सिकोमा, लागूऔषध कार्टेलहरू वा तस्करी गिरोहहरूले फेन्टानिल चक्कीहरू बनाउन आफ्नो कारखानाहरूमा यो रसायन प्रयोग गर्छन् ।
बेन वेस्टहफले भने, 'मेक्सिकोका कार्टेलहरूले जंगलमा साना कारखानाहरू स्थापना गरेर अवैध सिंथेटिक ड्रगहरू बनाउँछन्। यसलाई बनाउनेहरू न त प्रशिक्षित छन् न त उनीहरू के बनाउँदैछन् भन्ने नै थाहा छ । मैले सुनेको छु कि अब कार्टेलहरूले यी प्रयोगशालाहरू शहरहरूमा पनि निर्माण गरिरहेका छन् ।'
त्यसपछि त्यहाँ बनेको अवैध सिंथेटिक औषधि अमेरिका पठाइन्छ । बेन वेस्टहफ भन्छन्- अमेरिकाको सीमा सुरक्षा बलले यो तस्करी रोक्न प्रयासलाई तीब्र बनाएको छ तर यसलाई रोक्न धेरै गाह्रो छ । किनभने फेन्टानिल हेरोइनभन्दा पचास गुणा बढी प्रभावकारी वा शक्तिशाली हुन्छ । यस्तो अवस्थामा एक किलो फेन्टानाइल सजिलै लुकाउन सकिने भएकाले बरामद गर्न गाह्रो हुन्छ ।
बेन वेस्टहफ भन्छन्, 'यो बनाउन एकदमै सस्तो छ, त्यसैले तस्करलाई मात्रै समातेर चेन टुट्दैन । बरु, हामीले यसको प्रयोग गर्ने मानिसहरूलाई यो कत्तिको खतरनाक छ भनेर सचेत गराउनु पर्छ। एक पार्टीमा अवैध फेन्टानाइलको चक्की सेवन गरिन्छ । घातक पनि साबित हुन सक्छ ।
आरोप प्रत्यारोप
ब्रुकिङ्स इन्स्टिच्युसनका रणनीति र सुरक्षामा वरिष्ठ अनुसन्धानकर्ता डा. वान्डा फेल्बाब ब्राउन भन्छिन्, धेरै देशहरूले अवैध फेन्टानिल र अन्य सिंथेटिक ओपियोइडहरूको समस्याको लागि एकअर्कालाई दोष दिइरहेका छन् ।
पछिल्लो तीन वर्षमा अमेरिकाले सिन्थेटिक ड्रग्सको समस्यासँग जुध्न १७९ अर्ब डलर खर्च गरिसकेको छ तर एक्लैले नियन्त्रण गर्न सक्दैन । उनी भन्छिन्, 'अमेरिकाले देशमा अवैध सिंथेटिक ओपिओइडको समस्यालाई सम्बोधन गर्न जुन कदम चालेको छ त्यो आवश्यक छ र त्यसलाई प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गर्नु पनि महत्त्वपूर्ण छ। तर चीन र मेक्सिकोले यस दिशामा पर्याप्त कदम चालेका छैनन्, जुन चिन्ताको विषय हो । अमेरिकासँग यी दुई देशबीचको सम्बन्ध राजनीतिक कारणले तनावपूर्ण छ । तर पछिल्ला केही वर्षहरूमा यस दिशामा निश्चित रूपमा केही प्रगति भएको थियो ।
डा. वेन्डा फेल्बाब ब्राउनले थप भनिन्, '२०१७ देखि २०१९ सम्म चीनले यस दिशामा सहयोग बढाएको छ। त्यसबेला चीनले त्यहाँबाट फेन्टानिल पठाउनेलाई कानुनी कारबाही गरेको थियो । २०१९ मा, चीनले फेन्टानिल क्लास औषधिहरूमा नियन्त्रण लगायो। बदलामा, चीनले तत्कालीन राष्ट्रपति ट्रम्पको सरकारले चीनमाथि लगाइएको प्रतिबन्धलाई खुकुलो पार्ने र चीनको निर्यातमा लगाइएको कर दर घटाउन चाहेको थियो ।
अहिले चीनले यस दिशामा के गरिरहेको छ ?
तर अमेरिकाले चीनको यो माग पूरा गरेन । राष्ट्रपति बाइडेन सत्तामा आएको दुई वर्षपछि पनि अमेरिकाको नीतिमा कुनै परिवर्तन आएन र चीनले सहयोग रोक्यो। वान्डा फेलबाब ब्राउनले अमेरिका मात्र नभई चीनसँग राम्रो सम्बन्ध नभएका सबै देशप्रति यस्तो रवैया रहेको बताइन् । उही समयमा चीनले फेन्टानिलको लतलाई अमेरिकाको घरेलु समस्या भनेको छ र यसका लागि आफू जिम्मेवार नभएको बताएको छ । तर गत वर्ष नोभेम्बरमा क्यालिफोर्नियामा राष्ट्रपति जो बाइडेन र राष्ट्रपति सी जिनपिङको भेटपछि आपसी सहयोगमा सहमति भएको थियो। चीनले मेक्सिकन कार्टेललाई फेन्टानिलमा प्रयोग हुने सामग्री बेच्ने कम्पनीहरू बन्द गर्यो ।
डा वान्डा फेल्बाब ब्राउनका अनुसार चीनले फेन्टानिलमा प्रयोग हुने सामग्रीको आपूर्तिलाई साँच्चै नै रोकेको भए पनि यस कारबाहीको जमिनमा प्रभाव देख्न अझै धेरै समय लाग्ने छ ।
तर मेक्सिकोका राष्ट्रपति एन्ड्रेस म्यानुएल लोपेज ओब्राडोरले कार्टेल विरुद्धको कारबाहीको सन्दर्भमा मेक्सिको कुनै पनि विदेशी सरकारको लागि पुलिसको रूपमा काम नगर्ने बताएका छन् । गत वर्ष, मेक्सिकोको विदेश मन्त्रालयले त्यहाँ फेन्टानिल उत्पादन भएको आरोप अस्वीकार गर्यो ।
डा. वान्डा फेल्बाब ब्राउन मेक्सिकोले केही ठूला कार्टेलका प्रमुखहरूलाई पक्राउ गरी अमेरिकालाई सुम्पेको छ तर त्यहाँबाट हुने फेन्टानिलको तस्करीविरुद्ध निकै कम कारबाही गरेको विश्वास गर्छन् । उनी तस्करी मात्र नभई मानिसमा सिन्थेटिक ओपियोइडको लत पनि रोक्न ठोस कदम चाल्नुपर्ने बताउछन् ।
के सिंथेटिक ओपिओइड्स विश्वव्यापी समस्या हो ?
सिंथेटिक ओपिओइडको लत र दुरुपयोगको समस्या अमेरिका, क्यानडा र युरोपका धेरै देशहरूमा तीव्र बन्दै गएको छ । एउटा देशमा तस्करी र उत्पादनमा प्रतिबन्ध लाग्ने वित्तिकै तस्करहरूले तुरुन्तै उत्पादन र अन्य बाटोबाट तस्करी गर्न थाल्छन् र नयाँ बजार खोज्न थाल्छन् । विज्ञ भन्छन्, आज यो ठूलो समस्या नभएका देशहरूमा पनि यो समस्या भविष्यमा फैलिन सक्छ ।
-बिबिसीबाट
