- २०८१ बैशाख १९ बुधबार
सप्तरी । बिहानैदेखि बाक्लो हुस्सु लागेको छ। चिसोबाट बच्न चोकचोकमा भेला भएका केही मानिसहरू आगो तापेर बसेका छन्। हुस्सु र शीतसँगै चल्ने पश्चिमी चिसो हावाका कारण स्थानीय बासिन्दाको दैनिकी पनि सुस्त छ। ग्रामीण भेगबाट मजदूरी गर्न राजविराज आउनेको सङ्ख्यामा एक महीनायता कमी आएको छ।
ठिक यसै बेला सप्तरीको तिलाठी कोइलाडी गाउँपालिका ८ तोपाका ६५ वर्षीय कुशेश्वर मण्डल र उनको परिवार एकाबिहानै आठ किलोमिटरको दूरी तय गर्दै राजविराज आउँछन्। सडक, चोकमा अरुहरू आगो तापिरहेका बेला कामको चटारोले उनीहरू भने चिसो पानीले माटो मुछ्दै मूर्ति बनाउन व्यस्त हुन्छन्।
नजिकिएकाले माटाका मूर्ति बनाउन उनीहरूलाई भ्याइनभ्याई छ। विद्यालय तथा शैक्षिक संस्थाहरूमा वसन्त पञ्चमीको दिन सरस्वतीको प्रतिमा राखेर पूजा गर्ने भएकाले उनीहरू माटाका मूर्ति बनाउन बिहानै खाना पोको पारेर राजविराज बजार आइपुग्छन्। राजविराजस्थित अस्पताल अगाडि आफ्नो पूरै परिवारसहित मूर्ति बनाउन कस्सिन्छन् मण्डल परिवार।
मण्डलले माग आएका ४० वटासहित ६५ वटा माटाका प्रतिमा हरू बुधबारसम्म रङ्गाइसक्नु पर्ने भएकाले उनीहरू दिन रात नभनी मूर्ति बनाइरहेका छन्। बिहीबार वसन्त पञ्चमी भएकाले उनीहरूलाई सबै मूर्तिहरू तयार पारेर आफ्ना ग्राहकलाई जिम्मा लगाउनु पर्नेछ।
यसै बेला एकमुष्ट कमाइ हुने भएकाले उनको सम्पूर्ण परिवार प्रत्येक वसन्त पञ्चमी, दुर्गा पूजा, कृष्ण अष्टमी, विश्वकर्मा पूजा, लक्ष्मी पूजा, रामनवमी, विवाह पञ्चमी जस्ता पर्वका बेला मूर्तिहरू बनाउने गर्छन्। कुशेश्वरका अनुसार थोरैले अनन्त चतुर्दशी, सन्तोषी ब्रत र छठमा समेत मूर्ति बनाउन लगाउँछन्।
एक याममा झण्डै एक महीना भन्दा बढी समय लगाएर बनाएको मूर्तिबाट झण्डै साढे एकदेखि दुई लाखसम्म कमाई गर्छन् मण्डल परिवार। कुशेश्वरका भाइ विशेश्वरको व्यस्तता पनि उस्तै छ। उनले तोपा गाउँमै माटाका मूर्ति बनाइरहेका छन्। विशेश्वरका छोरा इन्द्रनारायण राजविराज–२ स्थित तेतरी गाछी टोलमा मूर्ति बनाउछन्।
नौ नगरपालिका र नौ गाउँपालिका रहेको सप्तरीमा राजविराज बाहेक तोपा, विष्णुपुर, हनुमाननगर, कोइलाडी, मन्सापुर, वीरपुर, बोदे बरसाइन लगायतका ठाउँमा मूर्ति बनिरहेको छ। दुई हजारभन्दा बढी स्थानमा सरस्वतीको मूर्ति स्थापना र पूजा गरिने सप्तरीमा मात्रै झण्डै एक करोड रुपैयाँको कारोबार हुने कुशेश्वरको अनुमान छ।
कालिगढहरूले बाँस र काठको ढाँचा तयार पारी त्यसमा पराल, खर बाँधेर माटो लिप्छन र मूर्तिको आकार दिएर सुकाउँछन्। सुकाएर तयार भएको मूर्ति रङ्गरोगन तथा साजसज्जा गरी तयार पारेर विक्री गरिन्छ। यसरी तयार भएको सरस्वतीको एउटा मूर्ति न्यूनतम एक हजारदेखि २५ हजार रुपैयाँसम्ममा बिक्री हुने गरेको मूर्तिकारहरू बताउँछन्। बढी मात्रामा दुई हजारदेखि सात हजार मूल्य पर्ने मूर्ति बिक्री हुने गरेको छ।
आगामी बिहीबार सबै शैक्षिक संस्थाका साथै टोल–टोलमा सरस्वतीको पूजा हुने भएकाले मूर्तिकारहरू बुधबारै दिने गरी मूर्ति तयार पार्न जुटेका हुन्। शैक्षिक संस्थाहरूका साथै टोल–टोलमा विद्यार्थी, युवाको समूहले पूजा महोत्सव गर्न थालेकाले मूर्तिको माग बढ्दै गएको कुशेश्वरका कान्छा छोरो लक्ष्मीले बताइन्। कसैसँग कुरा गर्ने वा अल्मलिने फुर्सद छैन उनीहरूलाई। माइला छोरा शिवनारायणका अनुसार आफूले नभ्याएको अवस्थामा कामदार समेत राखेर मूर्ति बनाउनु पर्ने हुन्छ।
मण्डल परिवार माटाको मात्र नभई सिमेण्टको मूर्ति पनि बनाउँछन्। सिमेण्टको मूर्ति बनाउन उदयपुर, ओखलढु्ङ्गा, खोटाङ लगायत पहाडबाट माग आउने गरेको र पर्व नभएका बेलामा गएर बनाउने गरेको शिवनारायणले जानकारी दिए।
पुस्तैनी पेशा भएकाले सानैदेखि माटोको मूर्ति बनाउँदै आएका कुशेश्वर चार महीना आराम गरेर वर्षदिन खान पुग्ने बताउछन्। उनले बुबा रामप्रसादबाट मूर्ति बनाउन सिकेका छन्। दश वर्षको उमेर नपुग्दै बुबाको मृत्यु भयो। अठार वर्षको हुँदा साथीहरूसँग बाजी परेर पहिलो पटक उनले मूर्ति बनाए। उक्त मूर्ति देखेर सबै आश्चर्यमा परेपछि आफू उत्साहित भएर यही पेशा अङ्गालेको कुशेश्वर सुनाउछन्। उनले भने – “आम्दानी र धर्म दुबै कमाइने भएकाले भगवान्को मूर्ति बनाउने पेशा अपनाएको हुँ।”
पूजा हुन केही दिन मात्र बाँकी छँदा मण्डल परिवार झै सबै मूर्तिकारहरूलाई भ्याइनभ्याई छ, अहिले। राजविराजभित्र करीब एक दर्जन ठाउँमा सरस्वतीका साढे तीन सय मूर्ति बनाउन मूर्तिकारहरू व्यस्त देखिन्छन्। दिन रात लगाएर माटोको कलात्मक मूर्ति तयार पार्न उनीहरू खटिएका छन्। कतिपय मूर्तिकार ठूलो आकारको मूर्ति बनाउन विद्यालय नै पुग्ने गरेका छन्। सप्तरीमा मात्र साढे एक सय मूर्तिकार रहेको कुशेश्वरको अनुमान छ।
“सरस्वती पूजा हुने दिन आउनै लागेको छ, अर्डरअनुसारको मूर्ति तयार पार्ने चाप बढेको छ, त्यसैले यो जाडोमा पनि एकाबिहानैदेखि चिसो माटा पानीमा मुछेर मूर्ति लिप्नु पर्छ र आकार दिनुपर्छ,” कुशेश्वरीकी श्रीमती खगरीदेवीले भनिन्। आधुनिकताको प्रभाव बढ्दै गए पनि सरस्वतीको पूजा गर्न यहाँ माटोकै मूर्तिको खोजी हुन्छ।
माटोको मूर्ति बनाउनेहरू विशेष गरी कुम्हाले समुदायका हुन्छन्। माटोको मूर्ति, भाँडाकुँडालगायतका साम्रग्री तयार पार्ने कुम्हालेको परम्परागत पेशा मानिन्छ।
मण्डल परिवार माटोको काम गर्ने कुम्हाले जातको नभई चिरौट धानुक जातिका हुन् तर पनि, चार पुस्तादेखि यसै पेशामा आबद्ध छन्। कुशेश्वरका तीनै जना छोरामा मूर्ति बनाउने कौशल छ। माइला छोरा शिवनारायण र कान्छा छोरा लक्ष्मी उहाँसँगै मूर्ति बनाउछन्।
मूर्तिकै आम्दानीले तोपामा एक बिघा पाँच कठ्ठा जमीन पनि परिवारले किनिसकेको छ। सबै ६ नाति, नातिनीहरू बोर्डिङ्ग स्कूलमा पढ्छन्। यो परिवारले तीन वटा पक्की घर बनाएको छ। तीन गाई र दुई भैंसी पालेको छ। धान कुट्ने मिल पनि घरमा राखेको छ। मूर्तिको कमाइले कुशेश्वरको जीवन फेरिएको छ।
