- २०८२ जेठ ५ सोमबार
पानी जीवनको लागि आवश्यक छ, तर वैज्ञानिकहरू भन्छन् कि हाम्रो शरीरमा पानीको आवश्यकता धेरै कुराहरूमा निर्भर गर्दछ । पर्याप्त पानी नपिउँदा डिहाइड्रेसन हुन सक्छ, तर के धेरै पानी पिउनु पनि घातक हुन सक्छ ? हाम्रो शरीरको तौलको लगभग ६० प्रतिशत भाग पानीले बनेको हुन्छ । यो हाम्रो कोषहरू, शरीरका अंगहरू, रगत र शरीरका अन्य भागहरूमा हुन्छ ।
'पानी एक पोषक तत्व हो' स्कटल्याण्डको स्टर्लिङ विश्वविद्यालयकी हाइड्रेसन विशेषज्ञ डा. निडिया रोड्रिगेज-सान्चेज भन्छिन् । 'हामी प्रोटिन, भिटामिन, कार्बोहाइड्रेट र फाइबरमा ध्यान केन्द्रित गर्छौं, तर हामी पानीलाई हाम्रो जीवनमा महत्त्वपूर्ण पोषक तत्वको रूपमा लिँदैनौं ।'
लगभग हरेक शारीरिक गतिविधिमा पानीले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। हार्वर्ड मेडिकल स्कूलका अनुसार, यसका केही प्रमुख भूमिकाहरू यस प्रकार छन्- कोषहरूमा पोषक तत्व र अक्सिजन पुर्याउने, मूत्राशयबाट ब्याक्टेरिया बाहिर निकाल्ने, खाना पचाउन मद्दत गर्ने, कब्जियतबाट बचाउने, रक्तचापलाई सामान्य बनाउने, जोर्नीहरूलाई आराम दिने, शरीरका अंगहरूको सुरक्षा गर्ने, शरीरको तापक्रम नियन्त्रण गर्ने र इलेक्ट्रोलाइट (सोडियम) सन्तुलन कायम राख्ने जस्ता प्रमुख छन् ।
पर्याप्त पानी पिइएन भने के हुन्छ ?
हाम्रो शरीरले पसिना, पिसाब र श्वासप्रश्वासको माध्यमबाट पनि शरीरबाट पानी निरन्तर बाहिर निकाल्छ । शरीर र यसका अंगहरूले राम्रोसँग काम गरिरहनको लागि शरीरबाट हराएको पानीलाई पुनः पूर्ति गर्न आवश्यक छ । यो प्रक्रियालाई पानी सन्तुलन भनिन्छ । यदि शरीरले आफूले लिने भन्दा बढी पानी बाहिर निकाल्छ भने, यसले निर्जलीकरण निम्त्याउन सक्छ । यसले धेरै गम्भीर स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ । निर्जलीकरणका लक्षणहरूमा गाढा पहेंलो र कडा गन्ध आउने पिसाब, सामान्य भन्दा कम पटक पिसाब लाग्नु चक्कर लाग्नु, थकित महसुस हुनु, मुख, ओठ र जिब्रो सुख्खा हुनु इत्यादी रहेका छन् । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार, गम्भीर अवस्थामा, डिहाइड्रेसनले भ्रम, छिटो मुटुको धड्कन र अंग विफलता पनि निम्त्याउन सक्छ ।
के धेरै पानी पिउनु खतरनाक छ?
यो कुराले केही मानिसहरूलाई अचम्म लाग्न सक्छ, तर धेरै पानी पिउनु खतरनाक हुन सक्छ र यसको गम्भीर परिणाम हुन सक्छ । छोटो समयमा धेरै पानी पिउनाले पनि हाइपोनेट्रेमिया वा पानीको नशा हुन सक्छ । यो तब हुन्छ जब तपाईंको रगतमा सोडियमको मात्रा खतरनाक रूपमा कम हुन्छ, जसले गर्दा शरीरका कोषहरू सुन्निन्छन् ।
हाइपोनेट्रेमियाका लक्षणहरूमा वाकवाकी र बान्ता टाउको दुखाइ, अलमल्लमा पर्नु, ऊर्जाको कमी र थकान महसुस हुनु, बेचैनी र चिडचिडापन हुनु, मांसपेशी कमजोरी वा ऐंठन हुनु जस्ता रहेका छन् ।
२०१८ मा, जोहाना पेरी आफ्नी छोरी र ज्वाइँसँग लन्डन म्याराथनमा भाग लिन प्रशिक्षण लिइरहेकी थिइन् । त्यो दिन एकदमै गर्मी थियो र उनी स्वयंसेवकहरूले धावकहरूलाई दिइरहेका पानीको ठूलो मात्रा पिइरहेकी थिइन्। 'मलाई याद भएको अन्तिम कुरा हाफ-म्याराथनको लागि संकेत थियो,' जोहानाले बीबीसीसँग भनिन् । उनी तीन दिनसम्म आईसीयूमा रहिन्। दौडको क्रममा, उनका पतिले एउटा भिडियो बनाए जसमा उनी अन्तिम रेखा पार गरिरहेको देख्न सकिन्छ, तर जोहानालाई त्यो याद नै थिएन । 'मेरो श्रीमान् र केही अन्य साथीहरू त्यहाँ थिए, उनीहरूले मलाई हात हल्लाए । म लडखडाइरहेको थिएँ । हामी घर पुग्दा म साँच्चै बिरामी परेकी थिएँ र बेहोस भएँ,' उनी सम्झन्छिन् । मैले साँच्चै यति धेरै पानी पिए कि मेरो शरीरबाट शरीर र मस्तिष्कलाई काम गर्न आवश्यक पर्ने सबै नुन र पोषक तत्वहरू बाहिर निकालिदिए ।' शरीरले चाहिने भन्दा बढी तरल पदार्थ लिन्छ भने के हुन्छ भन्ने कुरा जोहानाको केसले स्पस्ट पार्छ ।
तरल पदार्थहरू रगतमा चाँडै अवशोषित हुन्छन्। मृगौलाले अवशोषित अतिरिक्त तरल पदार्थलाई फिल्टर गर्छ, त्यसपछि पिसाब बन्छ। यद्यपि, मानव मिर्गौलाले प्रति घण्टा एक लिटर तरल पदार्थ मात्र प्रशोधन गर्न सक्छ।
हामीलाई वास्तवमा कति पानी चाहिन्छ?
युरोपेली खाद्य सुरक्षा प्राधिकरणले महिलाहरूलाई दिनहुँ दुई लिटर र पुरुषहरूलाई साढे दुई लिटर पानी पिउन सिफारिस गरेको छ। यसमा हामीले पिउने पानी मात्र होइन, खाना लगायत सबै स्रोतहरूबाट शरीरमा प्रवेश गर्ने पानी पनि समावेश छ । फलफूल, तरकारी, भात र बदाम जस्ता धेरैजसो खानेकुराहरूमा पानी हुन्छ । उदाहरणका लागि, तरबुजामा लगभग ९२ प्रतिशत पानी हुन्छ । तर यो सल्लाह पनि सबैको लागि समान छैन ।
स्कटल्याण्डको एबरडीन विश्वविद्यालयका प्रोफेसर जोन स्पिकम्यान २३ देशका ५ हजारभन्दा बढी मानिसहरूको पानी सेवनको अनुगमन गर्ने विश्वव्यापी अध्ययनको हिस्सा थिए । '२० देखि ६० वर्ष उमेरका पुरुषहरूलाई प्रतिदिन लगभग १.८ लिटर पानी चाहिन्छ,' प्रोफेसर स्पिकम्यान बताउँछन् । 'समान उमेर समूहका महिलाहरूलाई प्रतिदिन लगभग १.५ देखि १.६ लिटर पानी चाहिन्छ। जब तपाईं लगभग ८५ वर्षको हुनुहुन्छ, तपाईंलाई वास्तवमा प्रतिदिन लगभग एक लिटर मात्र चाहिन्छ ।' तर मानिसलाई कति पानी चाहिन्छ भन्ने कुरा शरीरको तौल, शारीरिक गतिविधि, उमेर, लिङ्ग र वातावरणीय अवस्था जस्ता धेरै कारकहरूमा निर्भर गर्दछ । 'यदि तपाईं तातो र आर्द्र ठाउँमा बस्नुहुन्छ भने, तपाईंको पानीको आवश्यकता चिसो र सुख्खा ठाउँमा बस्ने व्यक्तिको तुलनामा धेरै बढी हुनेछ,' उनी भन्छन् ।
तिर्खा शरीरको प्राकृतिक संकेत हो जसले यसलाई थप पानीको आवश्यकता छ भन्ने बताउँछ । पिसाबको रंगले पनि शरीरमा पानीको मात्रा कति छ भन्ने कुराको राम्रो संकेत गर्छ। पिसाबको हल्का पहेंलो रंगले तपाईंको शरीरमा पर्याप्त पानी छ भन्ने संकेत गर्छ भने गाढा पहेंलो रंगले पानीको अभाव भएको संकेत गर्छ । यदि कुनै व्यक्तिलाई बान्ता वा पखाला लागेको छ भने, उसको शरीरले धेरै तरल पदार्थ सेवन गर्नुपर्छ ताकि शरीरबाट बाहिर निस्कने पानी सन्तुलित रहोस् ।
-बिबिसीबाट
