किन देखिन्छ सपना ?

काठमाडौँ । हामी सुन्दर सपना देखिरहेका हुन्छौं, धेरै प्रयास गर्दा पनि त्यो सपना सपना नै हुन्छ, पूरा हुँदैन । अर्कोतर्फ, कहिलेकाहीँ डरलाग्दो सपनाले हल्लाएर उठिन्छ र दिनभर बेचैन रहन्छ । कहिलेकाहीँ यो दुःस्वप्न हरेक दिन दोहोर्याउने मोडमा जारी रहन्छ ।

हामी किन यी सपना देख्छौं ? के तिनीहरूले हाम्रो स्वास्थ्यमा कुनै प्रभाव पार्छ ? यी सपनाहरू किन सधैं सम्झिँदैनन् ?

विज्ञहरूका अनुसार सपना एउटा काल्पनिक कथा वा किस्सा हो, जुन वास्तविक संसारमा हुँदैन । यसलाई हामीले अहिलेसम्म फिल्म नभएको उत्कृष्ट सिनेमाको रूपमा लिन सक्छौं ।

सपनाहरू सामान्यतया निद्राको एक विशेष चरण, र्यापिड आइ मोमेन्ट (आरइएम) को समयमा देखा पर्दछ । निद्राको यस चरणमा हाम्रो मुटुको धड्कन छिटो हुन्छ, श्वासप्रश्वास पनि छिटो हुन्छ र शरीर चलिरहेको हुन्छ । तर स्मरणशक्ति सिर्जना गर्ने मस्तिष्कको भाग सक्रिय हुँदैन । त्यसैले हामीले धेरैजसो सपनाहरू याद गर्दैनौं ।

हामीलाई थाहा छ निद्राले हाम्रो चयापचय, रक्तचाप, मस्तिष्कको कार्य र शरीरका अन्य अंगहरूलाई नियन्त्रण गर्छ । तर विज्ञहरूले हाम्रो स्वास्थ्यमा सपनाले के भूमिका खेल्छ भनेर अहिलेसम्म बुझेका छैनन् ।

जब हामी ब्यूँझन्छौं, हाम्रो दिमागले केही न केही सोचिरहन्छ । कहिले तर्क संग र कहिले तर्क बिना । सुत्दा पनि हाम्रो मस्तिष्क सक्रिय हुन्छ । तैपनि, हाम्रो सपनाको पछाडि कुनै विशेष अर्थ छैन । विशेषज्ञहरू विश्वास गर्छन् कि निद्राको बेला हाम्रो मस्तिष्कको तार्किक भागको सट्टा हाम्रो मस्तिष्कको भावनात्मक भागले काम गर्दछ । यद्यपि यसको पछाडि कुनै ठोस प्रमाण छैन, हाम्रा सपनाहरू प्रायः कुनै न कुनै रूपमा हालको जीवनका अनुभवहरू, कुराकानीहरू वा जीवनका समस्याहरूसँग सम्बन्धित हुन्छन् ।

अमेरिकी व्यवहार निद्रा विशेषज्ञ डा. मिशेल ड्रेरुपका अनुसार सपनाहरू हाम्रो जीवनको महत्त्वपूर्ण भाग हुन्। यो विगतको विश्लेषण वा भविष्यको पूर्वाभ्यास हो । 

सपना थेरापी जस्तै हुन सक्छ

SAGE Journals मा प्रकाशित एक अध्ययन अनुसार, हाम्रो सपना जीवन को केहि भावनात्मक नाटकको सामनाको एक तरीका हुन सक्छ । वास्तवमा, हाम्रो मस्तिष्कको भावनात्मक भाग निद्राको समयमा बढी सक्रिय हुन्छ, त्यसैले यो धेरै सम्भव छ कि यस समयमा हामी हाम्रा भावनाहरूसँग बढी जोडिएको महसुस गर्छौं, जुन हामी जागा हुँदा दिनमा हुन सक्दैन । त्यसैले सपनाहरू तपाईंको भावनाहरू बुझ्नको लागि उपचार जस्तै हो ।

सपनाले हामीलाई प्रतिकूल परिस्थितिसँग लड्न सिकाउँछ

जब हामी सपना देख्छौं, हाम्रो मस्तिष्कको एक विशेष भाग, एमिग्डाला सक्रिय हुन्छ । यो मस्तिष्कको भाग हो जसले हामीलाई बाँच्न, लड्न र परिस्थिति प्रतिकूल हुँदा सामना गर्न उत्प्रेरित गर्छ । डा. मिशेल ड्रेरुपका अनुसार हाम्रो मस्तिष्कको एमिग्डाला भाग सुत्ने समयमा बढी सक्रिय हुन्छ । यसको मतलब यो हो कि सपनाले हामीलाई जीवनमा प्रतिकूल परिस्थितिहरूको लागि तयार गरिरहेको छ ।

सपनाले हाम्रो रचनात्मकतालाई पखेटा दिन्छ

सपनासँग सम्बन्धित एउटा सिद्धान्त भनेको सपनाले हाम्रो रचनात्मकताको लागि सबैभन्दा उपयुक्त वातावरण प्रदान गर्दछ । संसारका धेरै ठूला कलाकारहरूले उनीहरूको सबैभन्दा रचनात्मक कार्यहरूका लागि सपनाहरूबाट प्रेरणा पाएका छन् । यो सिद्धान्तलाई हामी आफ्नो जीवनमा पनि प्रयोग गर्न सक्छौं, किनकि जब हामी सुतिरहेका हुन्छौं, हाम्रो रचनात्मकताको बाटोमा कुनै बाधा आउँदैन ।

नेशनल लाइब्रेरी अफ मेडिसिनमा प्रकाशित एक अध्ययनका अनुसार सपनाले हामीलाई महत्त्वपूर्ण सम्झनाहरूलाई लामो समयसम्म सम्झन मद्दत गर्छ । यदि कुनै जानकारी वा तथ्य महत्त्वपूर्ण छैन भने, मेटाइन्छ। यस बाहेक सपनाले हामीलाई सबै भ्रमको बीचमा पनि कठिन निर्णय लिन मद्दत गर्दछ ।

हामी किन दुःस्वप्न देख्छौं ?

कहिलेकाहीँ सपनाहरूले हामीलाई भावनाहरू, सम्झनाहरू र जानकारीहरूसँग व्यवहार गर्न मद्दत गर्न सक्छ । कहिलेकाहीँ दुःस्वप्न पनि आउँछ, जसले हामीलाई सताउँछ । केहि तनाव, चिन्ता, खराब स्मरणशक्ति वा औषधिको प्रभावले यो हुन सक्छ । धेरैजसो मानिसहरूले आफ्नो जीवनभर बेलाबेलामा दुःस्वप्न देख्छन् । जबकि, अमेरिकन स्लीप एसोसिएसनले अनुमान गरेको छ कि जनसंख्याको ५ प्रतिशत मात्र निद्रा विकारको कारण बारम्बार दुःस्वप्नहरू छन् ।

के दुःस्वप्न ट्रिगर गर्छ ?

यदि हामीले लगातार धेरै दिनसम्म कम सुतिरहेका छौं भने हाम्रो मस्तिष्कका केही भाग बढी सक्रिय हुन्छन् । यसले सम्झनाहरूलाई ट्रिगर गर्न सक्छ जुन हाम्रो दिमागले बेवास्ता गर्न खोज्छ । यी ट्रिगरहरू डरलाग्दो सपनाहरू पछाडिको प्रमुख कारण हुन् । सपनाहरूले हामीलाई हाम्रो जीवनमा कुनै न कुनै रूपमा मद्दत गर्दछ, तिनीहरूलाई बुझ्ने प्रयास गर्नुपर्छ। तर समस्या यो हो कि हामीले धेरैजसो सपनाहरू याद गर्दैनौं।

सपना सम्झनु एक कठिन काम हो । नोरेपाइनफ्रिन हाम्रो मस्तिष्कमा मेमोरीसँग सम्बन्धित रसायन हो । यसले मस्तिष्कका सबै क्रियाकलापहरूलाई सम्झन मद्दत गर्छ । सपना देख्दा यो तल्लो तहमा सक्रिय हुन्छ । त्यसैले हामी ब्यूँझँदा हाम्रा धेरैजसो सपनाहरू याद गर्दैनौं । सुत्नु भन्दा पहिले, आफ्नो सपना सम्झिन चाहेको कल्पना गरेर सुतेमा सपना सम्झिन सकिने बताइएको छ ।