रुस-अमेरिका द्वन्दले अन्तरिक्ष स्टेशनमा संकट !

काठमाडौँ । युक्रेन युद्धको बीचमा रुसले सन् २०२४ पछि अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशन (आईएसएस) बाट बाहिरिने योजना बनाएको छ ।

युरी बोरिसोभ, रूसको अन्तरिक्ष एजेन्सी रोसकोसमोसका नयाँ प्रमुखले जुलाई २६, २०२२ मा भ्लादिमिर पुटिनसँगको बैठकमा यस प्रभावको घोषणा गरे । बोरिसोभले भविष्यका प्रयासहरू नयाँ रुसी अन्तरिक्ष स्टेशनमा केन्द्रित हुने बताए । आइएसएसमा हालको सम्झौता अनुसार यो २०२४ सम्म सञ्चालन हुनेछ, र स्टेशन को कक्षामा रहन एक रूसी मोड्युल आवश्यक छ । अमेरिका र यसका सहयोगीहरूले स्टेशनको सेवा जीवन २०३० सम्म विस्तार गर्न चाहन्छन् ।

रूसको घोषणा, कुनै पनि सम्झौताको उल्लङ्घन वा स्टेसनको दैनिक सञ्चालनमा तत्काल खतरा नभए पनि, आईएसएसमा संलग्न महिनौंको राजनीतिक तनावको पराकाष्ठाको रुपमा बुझिएको छ । आफ्नो २३ वर्षको जीवनकालमा, स्टेशन रूस र संयुक्त राज्य अमेरिकाले पूर्व शत्रुहरू भए तापनि कसरी सँगै काम गर्न सक्छन् भन्ने एक उल्लेखनीय उदाहरण भएको छ । पछिल्ला वर्षहरूमा दुई देशबीचको सम्बन्ध बिग्रँदै गएकाले यो सहयोग विशेष रूपमा महत्त्वपूर्ण भएको छ । यद्यपि यो अझै स्पष्ट छैन कि रुसीहरूले यो घोषणाको पालना गर्नेछन्, घोषणाले अन्तरिक्षमा सबैभन्दा सफल अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगको सञ्चालनमा ठूलो अवरोध खडा गरेको छ ।

अन्तरिक्षमा सँगै काम गर्न असम्भव भयो

अहिले अमेरिका र रुसको राजनीतिक सम्बन्ध यति बिग्रिएको छ कि अन्तरिक्षमा सँगै काम गर्न असम्भव बनेको छ । यो निकासी कस्तो देखिन्छ ? रूसले आइएसएसको १७ मोड्युलहरू मध्ये छ वटा सञ्चालन गर्दछ । Zvezda सहित, जसमा मुख्य इन्जिन प्रणाली छ । यो इन्जिन स्टेशनको कक्षमा रहन र खतरनाक स्पेस मलबेको बाटोबाट बाहिर रहन सक्ने क्षमताको लागि महत्वपूर्ण छ ।

आइएसएस सम्झौता अन्तर्गत, रूसले यसको मोड्युलहरूमा पूर्ण नियन्त्रण र कानूनी अधिकार राख्छ । रुस कसरी फर्किन्छ भन्ने अहिले नै स्पष्ट छैन । रूसले आईएसएस साझेदारहरूलाई रूसी मोड्युलको नियन्त्रण लिन र स्टेशन सञ्चालन जारी राख्न अनुमति दिनेछ कि छैन वा मोड्युललाई पूर्ण रूपमा बन्द गर्न आवश्यक छ कि छैन भनेर बताएको छैन । रुसी मोड्युलहरू स्टेशन सञ्चालनको लागि आवश्यक छन् भन्ने कुरालाई ध्यानमा राख्दै, यो अनिश्चित छ कि स्टेशन तिनीहरू बिना काम गर्न सक्षम हुनेछ । यो पनि स्पष्ट छैन कि यो रूसी मोड्युललाई बाँकी आइएसएसबाट अलग गर्न सम्भव छ कि छैन, किनकि यो सम्पूर्ण स्टेशनलाई आपसमा जोड्न डिजाइन गरिएको थियो ।

रूसले कसरी र कहिले स्टेशनबाट बाहिर निस्कने निर्णय गर्छ भन्ने आधारमा, साझेदार देशहरूले आइएसएसलाई पूर्ण रूपमा हटाउने वा आकाशमा राख्नको लागि रचनात्मक समाधानहरू फेला पार्ने बारे कडा छनौटहरू गर्नुपर्नेछ ।

रुसको छाड्ने निर्णयले आईएसएसको कार्यप्रणालीमा कुनै प्रभाव पारेको छैन

फेब्रुअरीमा रसियाले युक्रेनमा पहिलो पटक आक्रमण गरेपछि आईएसएससँग सम्बन्धित घटनाहरूको श्रृंखलामा फर्किने घोषणा राजनीतिक तनावको शृङ्खलामा सबैभन्दा नयाँ हो । रूसको छोड्ने निर्णयले आइएसएसको दैनिक कामकाजमा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पार्नु हुँदैन । पछिल्ला महिनाहरूमा भएका सानातिना घटनाहरू जस्तै यो पनि राजनीतिक कार्य हो । पहिलो घटना मार्चमा भएको थियो, जब युक्रेनी झण्डाको रंगसँग मिल्दोजुल्दो पहेंलो र नीलो उडान सूटमा तीन रूसी अन्तरिक्ष यात्रीहरू तिनीहरूको क्याप्सुलबाट निस्किएका थिए । त्यसपछि, जुलाई ७, २०२२ मा, नासाले सार्वजनिक रूपमा एक फोटो देखाएकोमा रूसको आलोचना गर्यो ।

तस्बिरमा, तीन रूसी अन्तरिक्ष यात्रीहरू पूर्वी युक्रेनमा रूसी सेनाले कब्जा गरेको क्षेत्रहरूमा झण्डा बोकेका देखिएका थिए । स्टेशन सञ्चालनमा कुनै अवरोध आएको छैन । स्टेशनमा सवार अन्तरिक्ष यात्रीहरूले हरेक दिन दर्जनौं प्रयोगहरू, साथै संयुक्त स्पेसवाकहरू सञ्चालन गर्छन् । तर बढ्दो तनावको महत्त्वपूर्ण प्रभाव रूसले आइएसएसमा युरोपेली देशहरूसँगको संयुक्त प्रयोगहरूमा भाग लिन रोकेको थियो । रूसको फिर्ताले यसको मोड्युलको प्रयोगलाई कसरी असर गर्छ भन्ने बारे थोरै मात्र उपलब्ध छ, जुन छोटो अवधिमा, वैज्ञानिक प्रयोगहरूमा सबैभन्दा ठूलो प्रभाव देखिन्छ । अहिले किन ? रुसले यो घोषणा किन गर्यो भन्ने स्पष्ट छैन । सन् २०२२ को फेब्रुअरीमा रुसले युक्रेनमा आक्रमण गरेपछि आईएसएसको बारेमा तनाव बढेको छ। त्यतिबेला रोस्कोसमोसका तत्कालीन प्रमुख दिमित्री रोगोजिनले रुसले आईएसएस छोड्ने सम्भावना रहेको बताएका थिए ।

नासा र रोस्कोसमोसले आइएसएसको लागि सिटहरू आदानप्रदान गर्छन्

यद्यपि, रोगोजिनलाई हालै आफ्नो पदबाट त्यागिएको थियो, र नासा र रोस्कोसमोसले आइएसएसमा सीट अद्ला बदलि गरेका थिए । सम्झौता अन्तर्गत, एक अमेरिकी अन्तरिक्ष यात्रीलाई भविष्यको सोयुज मिसनमा स्टेशनमा पठाइनेछ भने आगामी स्पेसएक्स ड्र्यागन प्रक्षेपणबाट एक अन्तरिक्ष यात्री पठाइनेछ । यो विकासले दुई पक्षहरूले अझै पनि अन्तरिक्षमा सँगै काम गर्ने तरिकाहरू फेला पार्न सक्षम हुन सक्छन् भन्ने सुझाव दिन्छ । तर ती भ्रामक कुराहरू थिए जस्तो देखिन्छ । यो घोषणा यस्तो समयमा आएको हो जब अमेरिकाले आईएसएसभन्दा बाहिरको भविष्यबारे विचार गरिरहेको छ ।

नासा अहिले व्यावसायिक अन्तरिक्ष स्टेशनको विकासको पहिलो चरणमा छ । यस नयाँ अन्तरिक्ष स्टेशनको विकासलाई गति दिन गाह्रो हुनेछ, तर यसले संकेत गर्छ कि रूसले जे गरे पनि आइएसएस आफ्नो उत्पादक र प्रेरणादायी जीवनको अन्त्यमा छ ।