- २०८१ बैशाख १२ बुधबार
काठमाडौँ । सूचना र प्रविधिको विकाससँगै विद्युतीय पुस्तकालयको लोकप्रियता बढ्दै गएको छ । बिना इन्टरनेट पनि पढ्न सकिने सफ्टवेयरको विकास भएकाले परम्परागत पुस्तकालयको विकल्पको रुपमा विद्युतीय पुस्तकालयको प्रयोग बढ्न थालेको हो ।
पुस्तकको सट्टा पुस्तकालयमा गएर विद्युतीय माध्यम (कम्प्युटर, ल्यापटप र मोबाइल) को प्रयोगबाट पुस्तकलाई पढ्न सकिने प्रणालीलाई नै विद्युतीय पुस्तकालयमा भनिन्छ । एउटा सफ्टवेरको माध्यमबाट कम्प्युटरमा पुस्तकलाई डिजिटलाइज गरेर राख्ने गरिन्छ । ती डिजिटाइज भर्सनका पुस्तकलाई कम्प्युटरमा राखिएका विद्युतीय पुस्तकालयमा गएर पढ्न सकिन्छ ।
कम्प्युटरमा आफैँ कुन किताब पढ्न खोजेको हो त्यो कितावको नाम टाइप गरेर पुस्तक खोजेर पढ्ने व्यवस्था विद्युतीय पुस्तकालयमा रहेको हुन्छ ।
एउटा किताबलाई धेरै जनाले पढ्नसक्ने भएकाले पनि यसको प्रयोग बढ्दै गएको हो । समयको व्यवस्थापनमा सजिलो, पुस्तकालय चाहर्नुपर्ने झन्झट नहुने, चौबीसै घण्टा आफूले चाहेको पुस्तक विद्युतीय माध्यमबाट पढ्न सकिने भएकाले यसको प्रयोग बढेको छ ।
शिक्षा मन्त्रालयका पुस्तकालय शाखा प्रमुख यादव निरौला सूचना र प्रविधिको प्रयोगसँगै विद्युतीय पुस्तकालयको प्रयोग बढेको बताउछन् । उनले जुनसुकै बेला पनि मोबाइल, ल्यापटप र कम्प्युटरमा पढ्न सकिने भएकोले यसको प्रयोग बढेको बताए । मन्त्रालयले अहिले सामुदायिक विद्यालयमा पनि विद्युतीय पुस्तकालयको स्थापना गर्न जोड गरिरहेको छ । विद्युतीय पुस्तकालयका माध्यमबाट शिक्षक नभए पनि शिक्षण विधिका माध्यमबाट विद्यार्थीले सजिलै बुझ्न सक्दछन् ।
उनले विद्युतीय पुस्तकालयको प्रयोग बढाउन हरेक विद्यालयमा पुस्तकालय स्थापना गर्न मन्त्रालयले प्रोत्साहन गरिरहेको बताए । मन्त्रालयको सहयोगमा म्यादीका सबै सामुदायिक विद्यालयमा विद्युतीय पुस्तकालय स्थापना गरिएका छन् । शिक्षा विभागले विद्युतीय पुस्तकालयको सञ्चालनका लागि कार्यविधि समेत बनाइसकेको छ ।
नेपालमा पहिलोपटक साझा शिक्षा ‘ई’ पाटी र नेपाल पुस्तकालय फाउण्डेसनले विद्युतीय पुस्तकालयको अवधारणा ल्याएका हुन् । ई पाटीका टीकाराज कार्कीले विद्यालयस्तरमा विद्युतीय पुस्तकालयको लोकप्रियता बढेको बताउछन् । उनले विद्यालय तह र अन्य पुस्तक हराउने भएकाले डिजिटलाइज गरेर विद्युतीय पुस्तकालय राख्नाले सधैँभरि पढ्न सकिने बताए ।
विसं २०६६ बाट विद्युतीय पुस्तकालयको शुरुवात गरेको ई–पाटीले अहिले करिब आठ हजार पुस्तक लोकसेवा, कृषि र अन्य व्यक्तिका पुस्तक,१२ हजार शिक्षा, स्वास्थ्यसम्बन्धी र ४ हजार पुस्तकलाई भिडियो बनाएर विद्युतीय पुस्तकालयमा राखेको छ । कार्कीका अनुसार ई–पाटीले अहिले देशभरिका करिब ३५० विद्युतीय पुस्तकालय सञ्चालनमा ल्याएको छ, तीमध्ये १५० विद्यालयमा सञ्चालित छन् । ‘‘एउटा पुस्तक मात्र भएको पुस्तकालयमा धेरैले त्यो पुस्तक पढ्न सम्भव हुँदैन’’ फाउण्डेसनका महासचिव धनकुमार श्रेष्ठ भने –‘‘तर विद्युतीय पुस्तकालयमा रहेको पुस्तक जतिजनाले पनि पढ्न सक्दछन् ।
पेनड्राइभ वा कुनै डिभाइसमा राखेर घर लगी कम्प्युटरमा राखेर पनि पढ्न सक्दछन् ।’’ अहिले इन्टरनेटबिना नै विद्युतीय पुस्तकालय सञ्चालन हुने भएकाले ग्रामीण क्षेत्रमा पनि यसले सहजै पहँुच बढिरहेको पाइन्छ । ई–पाटी र फाउण्डेसनले कक्षा २ देखि ८ सम्म अंग्रेजी, नेपाली, गणित र विज्ञान विषयका पुस्तक डिजिटाइज गरेर पुस्तकालयमा राख्ने गरेका छन् । यसका साथै शिक्षण सिकाइ, पाठ्यपुस्तक, सन्र्दभ पुस्तक, शिक्षक निर्देशिका, स्वाध्याय सामग्रीसमेत पाइने गरेको छ ।
श्रेष्ठले मुख्यता विद्यालय तहका बालबालिकालाई पढाउनका लागि इ–पुस्तकालयको प्रयोग बढी भएको बताउछन् । विद्यालयमा मात्र नभएर कलेजमा पनि यसको माग बढेको फाउण्डेसनका महासचिव श्रेष्ठ बताए । फाउण्डेसनमा हाल करिब १० हजार पुस्तक छन् । २२ जिल्लामा १५० सामुदायिक पुस्तकालयमा स्थापान गरेकामध्ये बागलुङको विद्यामन्दिर सामुदायिक पुस्तकालय र उदयपुरको संगम सामुदायिक पुस्तकालय उत्कृष्ट मानिन्छ । ती पुस्तकालयमा सफलता कथा, शिक्षकलाई आवश्यक पर्ने कुरा, श्रव्यदृश्य पुस्तक राखिएका छन् ।
विद्युतीय पुस्तकालयको थालनी
नेपालमा विसं २०६६ मा शुरु भएको मानिन्छ । फाउण्डेसनको सहयोगमा नेपाल शिक्षा ई–पाटीले यसको शुरुवात गरेका हो । अहिले यी दुई संस्थाले छट्टछुट्टै रुपमा विद्युतीय पुस्तकालय बनाउने गरेका छन् । कसैले पुस्तकालय बनाउन आवश्यक भयो भने यी दुई संस्थाले नै पुस्तकालय स्थापना गर्ने गरेका छन् । उनीहरुले बनाएको विद्युतीय पुस्तकालय पेन ड्राइभमा आफूले चाहेको पुस्तक लगेर घरमा पनि पढ्न सकिन्छ । जसले गर्दा पुस्तकालयमा बसेर पढ्नुपर्ने बाध्यता हट्ने देखिन्छ ।
कम खर्चिलो
सामान्य पुस्तकालयमा नै विद्युतीय पुस्तकालय स्थापना गरिएको हुन्छ । एउटा पुस्तकालय सञ्चालन गर्नका लागि कम्तीमा पाँच लाख चाहिन्छ । पाँचवटा कम्प्युटरमा सफ्टवेयर जडान गरे विद्युतीय पुस्तकालय बनाउन सकिन्छ । कम्प्युटरमा सफ्टवेयर हाले पनि विद्युतीय पुस्तकालय सञ्चालनमा ल्याउन सकिन्छ ।
यही सामान्य पुस्तकालयमा भने रु ४१ हजार पर्ने एउटा डिभाइसमार्फत पुस्तकालय सञ्चालन गर्न सकिन्छ । डिभाइसमा विद्युतीय पुस्तकालयमा आवश्यक पुस्तकलाई डिजाटाइज गरिएको हुन्छ । र पुस्तकालयमा रहेका कम्प्युटर, मोबाइलबाट पुस्तक पढ्न सकिन्छ । यस्तै ई पाटीले विद्युतीय पुस्तकालयमा पुस्तक पढ्नका लागि सजिलो होस् भनेर ‘माबाइल एप’ पनि ल्याएको छ ।
